ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ : ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΔΡΑΜΑΣ 2022

BΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ 

« ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΔΡΑΜΑΣ- Ἡμερολόγιον 2022»

Τοῦ   Δημητρίου Ἰ. Τσιανικλίδη 

 Δρος Θ-Νομικοῦ

      Ἡ ἹΜΔ τιμῶσα τούς ἀγώνας καί τάς θυσίας τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς Ἀνατολῆς προέβη εἰς τήν ἔκδοσιν τοῦ ἐγκολπίου ἡμερολογίου τοῦ σωτηρίου ἔτους 2022. Διά τήν συμπλήρωσιν τῆς ἑκατονταετηρίδος ἐκ τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς ἡ ἹΜΔ, ἀποδίδει τόν ἐλάχιστον φόρον τιμῆς εἰς τούς ἥρωας τῆς ἑλληνορθοδόξου πίστεως καί τοῦ Ἔθνους, θέτοντας εἰς κυκλοφορίαν τό ὡς ἄνω ἡμερολόγιον. Πρόκειται διά μίαν ἀρτίαν, ἐπιμελημένην καί καλαίσθητον ἔκδοσιν διαστάσεων 13cmX9cm, ἡ ὁποία ἐκτυπώθηκε τόν Αὔγουστον τοῦ σωτηρίου ἔτους 2021 ἐκ τοῦ ἐκδοτικοῦ οἴκου «ΜΕΛΙΣΣΑ» καί ἀπαριθμεῖ 88 σελίδας. Εἰς τό ἐξώφυλλον τό ὁποίον φέρει τήν ἐπιγραφήν: « ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΔΡΑΜΑΣ » συσχετίζονται εἰκονογραφικαί παραστάσεις ἱερῶν προσώπων, μνημείων καί τόπων τῶν ἑλληνικῶν Μικρασιατικῶν ἐδαφῶν, καταλαμβάνοντας ταυτοχρόνως τόν ἀναγνώστην ἀναμεμειγμέναι σκέψεις καί διακυμάνσεις συναισθημάτων, πρίν ἀκόμη ἀνοίξη τάς πολυχρώμους ἱστορικάς καί συνάμα γεμάτας ἐξ’ἐθνικοῦ φρονήματος σελίδας τοῦ μικροῦ τούτου πονήματος. Ποία ἑλληνική ψυχή ἤ ποία ἑλληνική καρδία δέν θά δοκιμάσῃ πλήρους συγκινητικῶν πατριωτικῶν αἰσθημάτων, ὅταν θά ἀντικρίσει τό μεγαλοπρεπές καί ἐπιβλητικόν κωδωνοστάσιον τῆς Ἁγίας Φωτεινῆς εἰς τήν Σμύρνην, τό ὁποῖον ἀπεικονίζεται εἰς τό ὀπισθόφυλλον τοῦ παρόντος ἡμερολογίου;

     Τό ἡμερολόγιον τῆς Ἱ.Μ.Δ. τό ὁποῖον ἐκδίδεται ἐπί 16 συναπτά ἔτη ἄρχεται μέ τήν ὡς ἄνω ἐπιγραφήν καί εἶναι ἀφιερωμένον «εἰς τόν ἑλληνισμόν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας »( σ.1). Ἀκολουθοῦν, εἰς τήν συνέχειαν ὁ ὑπότιτλος: «Τί ἐστί Πατριάρχης», μετά συντόμου ἀποσπάσματος ἐκ τοῦ νομικοῦ βιβλίου: « Ἐπαναγωγή» τοῦ Βασιλείου Μακεδόνος καί Λέοντος Σοφοῦ(σ.2), καθώς καί ἡ φωτογραφία τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. Βαρθολομαίου ( σ.3). Ἀκολούθως, ἕπονται αἱ πατρικαί εὐχαί καί ἡ εὐλογία τοῦ σεπτοτάτου μας ποιμενάρχου κ. Παύλου διά τό νέον ἔτος 2022 (σ.4), καθώς καί ἡ φωτογραφία αὐτοῦ μετά τῶν διασήμων τοῦ Πατριαρχείου τῶν Ἱεροσολύμων (σ.5). Ἀξιόλογον ἐνδιαφέρον παρουσιάζει εἰς τήν συνέχειαν ὁ γλαφυρός καί μεστός «Πρόλογος» (σσ.6-9) ὁ ὁποῖος φέρει τήν ὑπογραφήν τοῦ κ. Παύλου καί λόγῳ τῶν ὑψηλῶν διαχρονικῶν ἐθνικῶν νοημάτων του χρῄζει κατά τήν ἄποψίν μας ἰδιαιτέρας μελέτης καί ἐπεξηγήσεως, τήν ὁποίαν καί θά ἐκθέσωμεν εὐθύς παρακάτω. Δημοσιεύεται, ἀκολούθως τό ἑορτολόγιον τό ὁποῖον ἀναφέρεται εἰς τούς 12 μῆνας τοῦ ἔτους 2022 καί μέ ἔγχρωμον καί ἔντονον γραφήν ἐκτυπώνονται αἱ μνῆμαι τῶν Δεσποτικῶν καί Θεομητορικῶν ἑορτῶν, καθώς καί τῶν ἑορταζομένων Ἁγίων, ἐνῶ εἰς τήν ἔναντι σελίδα τῶν μηνολογιῶν καταγράφονται τά ἀναγνώσματα τῶν Κυριακῶν καί μεγάλων ἑορτῶν. Κάτωθεν τῶν ἀναγνωσμάτων παρουσιάζονται οἱ ἑορτάζοντες ἱεροί ναοί τῆς Μητροπόλεώς μας (σσ.10-33). Εἰς τήν συνέχειαν, δημοσιεύεται εἰς γλώσσαν ἁπλήν δημοτικήν, πολυσέλιδον εὐσύνοπτον ἱστορικόν ἀφιέρωμα, ἐνημερωτικοῦ χαρακτῆρος ἀφορῶν τόν Ἑλληνισμόν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, κατά τούς προχριστιανικούς, ἑλληνιστικούς καί μεταχριστιανικούς χρόνους μέχρι τάς ἀρχάς τοῦ 20^οῦ αἰῶνος. Μνημονεύεται, ἐπίσης, ἡ δημογραφική κατάστασις μέ τήν πληθυσμιακήν ὑπεροχήν τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου μέχρι τόν ἐκπατρισμόν τοῦ ἔτους 1922 καί παρέχονται χρήσιμαι πληροφορίαι διά τήν ἐκκλησιαστικήν δραστηριότητα τῶν Μητροπόλεων, τήν οἰκονομικήν καί ἐμπορικήν ἀνάπτυξιν τῶν ἑλληνικῶν πόλεων τῆς Ἀνατολίας, τήν δρᾶσιν τῶν ἐκπαιδευτικῶν καί εὐαγῶν ἱδρυμάτων, τήν διοικητικήν ὀργάνωσιν τῶν ἑλληνορθοδόξων κοινοτήτων, τήν πολιτιστικήν ἀνάπτυξιν τῶν Συλλόγων καί Σωματείων, κ.ἄ.

     Τό ὡς ἄνω ἀφιέρωμα περιλαμβάνει τούς κάτωθι ὑποτίτλους : «ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ» (σσ.34-43), « Ὁ πολιτισμός τῆς Μικρᾶς Ἀσίας» ( σσ.43-49), «Σμύρνη» (σσ.49-54), «Τρίγλια» (σσ.54-55), « Ἔφεσος» (σσ.55-56), «Νέα Ἔφεσος» (σ.56), «Φώκαια» (σσ.56-57), «Πέργαμος» (σ. 57), «Ἀϊβαλί (Κυδωνίες) » (σσ.58-59), «Ἄλλες ἑλληνικές πόλεις τῆς Μικρᾶς Ἀσίας» (σ.59), «ΠΟΝΤΟΣ» (σσ.59-62), «Τραπεζούντα» (σσ.62-63), «Ἀμισός» (σσ.63-64), «Κερασούντα»(σ.64), «Ἀργυρούπολη»(σσ.64-65), «Σινώπη» (σ.65), «Ἄλλες πόλεις καί χωριά τοῦ Πόντου» (σ.66),  «ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ», (σσ.66-69), «Καισάρεια» (σσ.69-70), «Φάρασα» (σ.70), «Προκόπι» (σ.71), «Καρβάλη» (σ.72) καί «Σινασός (σ.73).

     Τέλος, ἀκολουθεῖ ὁ ὑπότιτλος «Πηγές» (σ.73), ὅπου καί ἡ σχετική βιβλιογραφία. Ἀκολούθως, μνημονεύεται συνοπτικῶς ἡ «ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΔΙΑΡΘΡΩΣΙΣ ΤΗΣ ΙΕΡΑ  ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ», ἡ ὁποία περιλαμβάνει βιογραφικά στοιχεῖα τοῦ οἰκείου Σεβασμιωτάτου, τά ἐκκλησιαστικά συμβούλια, τάς διοικητικάς ὑπηρεσίας, τάς ἱεράς μονάς, τήν πνευματικήν καί φιλανθρωπικήν διακονίαν, τάς τοπικάς ἑορτάς, τά ἱερά λείψανα, καθώς καί τήν ἐκκλησιαστικήν τέχνην (σσ.74-80). Ἕπονται, ἀκόμη, τό τρισέλιδον ἐνημερωτικόν διά τάς περιόδους καί τάς ἡμέρας τῶν «νηστειῶν καί καταλύσεων» τῆς Ἐκκλησίας μας, καθώς καί τά ἀπαγορευτικά χρονικά διαστήματα τελέσεως τοῦ μυστηρίου τοῦ Γάμου (σσ.81-83).

     Τό ἡμερολόγιον ὁλοκληρώνεται μέ τό ἐτήσιον «ΩΡΟΛΟΓΙΟΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΙΕΡΩΝ ΑΚΟΛΟΥΘΙΩΝ» (σσ.84-85), μέ τόν «Τηλεφωνικόν κατάλογον τῶν δημοσίων ὑπηρεσιῶν καί φορέων τῆς Δράμας» (σ.86), καθώς καί μέ τόν «Μονοσέλιδον χῶρον διά προσωπικά τηλέφωνα» (σ.87).

     Ἀκολούθως, ἐξετάζεται ὁ ὡς ἄνω Πρόλογος τοῦ κ. Παύλου. Θά ἦτο, ἴσως, ἀδύνατον εἰς τόν ἀναγνώστην τοῦ ἡμερολογίου τούτου, νά προσδιορίσει τήν ἱστορικήν καί πνευματικήν ἀξίαν αὐτοῦ, ἄν δέν ἐγνώριζεν προηγουμένως τό πλαίσιον εἰς τό ὁποῖον ἐγεννήθη καί ἐγαλουχήθη ὁ συγγραφεύς (Ἐφεξῆς, σ.) τοῦ προαναφερθέντος Προλόγου καί συντάκτης τοῦ παρόντος ἡμερολογίου.

       Ἀνάμεσα εἰς τάς πόλεις τῆς Μακεδονίας, πού ἤνοιξαν τάς ἀγκάλας των καί ἐδέχθησαν εἰς τά σπλάχνα των τούς χιλιάδας προσφύγους τῶν ἑλληνικῶν κοινοτήτων τῆς Μικρασίας, τῆς Καππαδοκίας, τοῦ Πόντου, τῆς Θράκης, τῆς Ἀνατολικῆς Ρωμυλίας, κ. ἄ. ἑλληνικῶν περιοχῶν τῆς Ἀνατολῆς¹, συγκαταλέγονται  ἡ φιλόξενος Ἀποστολική πόλις τῆς Βεῤῥοίας καί ἡ πλησιόχωρος ἡρωϊκή  Νάουσα μέ πλουσίαν πνευματικήν, ἐμπορικήν, κοινωνικήν καί πολιτιστικήν δραστηριότητα². Τόσον ἡ ἐθνική, ὅσον καί ἡ θρησκευτική συνείδησις τῶν προσφύγων κατοίκων των ὑπῆρξεν ὑποδειγματική.

     Μέ τήν ἀνιστόρησιν τῆς Ἱ.Μ.Π.Σ. εἰς τήν περιοχήν «Καστανιά» τοῦ ὄρους Βερμίου τῆς Ἠμαθίας συνεχίσθηκε ἡ μακραίωνη ἐθνική, θρησκευτική καί πολιτιστική κληρονομιά τῆς παλαιφάτου ὁμωνύμου Μονῆς ἐκ τῶν ποντιακῶν ὀρέων τοῦ Μελᾶ, πλησίον τῆς Τραπεζοῦντος³. Ἡ ὡς ἄνω Μονή εἰς τό Βέρμιον ἀνεδείχθη προπύργιον τοῦ ποντιακοῦ Ἑλληνισμοῦ, κέντρον λατρείας καί λιμένας σωτηρίας εἰς τήν ὁποίαν κατέφευγον οἱ φιλόερτοι χριστιανοί πρός ψυχικήν ἀνάπαυσιν, πνευματικόν ἀνεφοδιασμόν καί θεῖον φωτισμόν. Ὁ Σεβ. κ. Παῦλος, κατά κόσμον Ἀλέξανδρος ἐγεννήθη εἰς τήν πόλιν τῆς Βεῤῥοίας⁴, ἐξ εὐσεβῶν γονέων τοῦ Γεωργίου και τῆς Ἐλπίδος Ἀποστολίδου, προσφυγικῶν οἰκογενειῶν⁵, ἐκ τοῦ ἡρωϊκοῦ Πόντου, τοῦ μέν πατρός ἕλκοντος τήν καταγωγήν ἐξ Ἀργυροπόλεως, τῆς δέ μητρός ἐξ εὐγενοῦς οἴκου τῆς Κρώμνης Τραπεζοῦντος κατῳκησάντων ἐν Ναούσῃ μετά τήν εἰς γάμον κοινωνίαν αὐτῶν. Κορυφαία μορφή, μέντωρ, οὕτως εἰπεῖν, τῆς πνευματικῆς καί ἐκκλησιαστικῆς διαμόρφωσης καί συγκρότησης τῆς προσωπικότητος τοῦ νεανίσκου τότε Ἀλεξάνδρου καί νῦν Μητροπολίτου μας κ. Παύλου ὑπῆρξεν ἡ προμμάμη του Ἑλένη Κωφίδου-Σιαμανίδου, παρά τούς πόδας τῆς ὁποίας ἐδιδάχθη κατά τήν παιδικήν του ἡλικίαν τήν γνησίαν πίστιν καί ἀγάπην εἰς τά δόγματα τῆς Ἐκκλησίας, καθώς καί εἰς τά ἑλληνορθόδοξα ποντιακά ἤθη καί ἔθιμα⁶. Πρό πολλῶν ἐτῶν, προλογίζοντας ὁ κ. Παῦλος τήν περίσπουδαστον πραγματείαν τοῦ Γεωργίου Θ. Κανδηλάπτου-Κάνεως ὑπό τόν τίτλον  : «ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΕΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ Ή ΠΕΡΙ ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ» διά τῆς ὁποίας ἐξιστοροῦνται τά μαρτύρια καί αἱ δοκιμασίαι τῶν Ἑλλήνων Ποντίων μεταξύ τοῦ δευτέρου ἡμίσεος τοῦ 15^ου καί ἀρχάς τοῦ 20^οῦ αἰῶνος, ἔγραψε χαρακτηριστικά διά τήν ἀείμνηστον  προμάμμην του: «..ἡ Κρωμέτ’σσα ν’ἁγιάζ’νε τά στούδια’τ’ς. Ψυχή χαριτωμένη, ἁγιασμένη, ὁσιακή, πολύπαθη, καρτερική ἄνθρωπος ἀγάπης καί προσευχῆς⁷». Ἡ ὡς ἄνω ἱστορική πορεία τοῦ ποντιακοῦ  Ἑλληνισμοῦ, ἡ ὁποία εἶδε τό φῶς τῆς δημοσιότητος εἶναι αὕτη, ἡ ὁποία προκύπτει οὐχί ἀπό τά ἐπίσημα ἀρχεῖα καί τάς βιβλιοθήκας καί διατυπώνεται μέ ἄχρωμον ἐπιστημονικήν γλῶσσαν, ἀλλά ἐκείνη ἡ ὁποία προκύπτει ἐκ τῆς πραγματικῆς ζωῆς, ἐκ τῶν πεδίων τῶν μαχῶν καί τῆς καθημερινῆς βιοπάλης τῶν παραπάνω προσφύγων καί περιγράφεται μέ τήν θερμήν, γλαφυρήν καί ζωντανήν γλῶσσαν τῶν ἀνθρωπίνων συναισθημάτων. Οὕτως ἐχόντων τῶν πραγμάτων, ἀνετράφη ὁ κ. Παῦλος καί ἐνεδύθη τό ἔνδυμα τῆς ἱερωσύνης⁸ (1983), ἐνῶ παραλλήλως, ἐσπούδασε τήν ἱεράν ἐπιστήμην τῆς Θεολογίας ἐν τῷ Ἀριστοτελείῳ Πανεπιστημίῳ Θεσσαλονίκης καί λαβών τό πτυχίον αὐτῆς(1988), ἐπραγματοποίησε μετά ἐπιστημονικοῦ ζήλου ἀνώτατες Μεταπτυχιακές σπουδές (MSc, 1995) καί ἀνεκηρύχθη Διδάκτωρ ( Phd) αὐτῆς⁹ ( 2002). Ἀπό τάς θέσεις, ἀφενός μέν τοῦ Καθηγουμένου εἰς τήν περίπυστον ὡς ἄνω Μονήν τῆς Βεῤῥοίας καί  ἀφετέρου δέ τοῦ α΄ ἀντιπροέδρου τοῦ Δ.Σ. τοῦ ὁμωνύμου Πανελληνίου Ἱδρύματος, διηκόνησε ἐπί σειρά ἐτῶν (1991-2005) μέ πατερικήν κατάρτισιν, μέ ἀδαμαντίνην θέλησιν, καθώς καί μέ ἄκραν προσήλωσιν εἰς τήν ἀποστολήν του προσφέροντας, τόσον εἰς τήν Ἐκκλησίαν, ὅσον καί εἰς τήν κοινωνίαν, ἔργον θεάρεστον καί ἐποικοδομητικόν. Ὡς ὑπερασπιστής κραταιός τῆς ἀρχαιοπρεποῦς καθαρᾶς ἑλληνικῆς γλώσσης, τοῦ Γένους καί τῆς Ρωμιοσύνης, συνεχίζει νά φέρει ἐπί τῶν πνευματικῶν του ὤμων τήν ἱστορικήν παρακαταθήκην τῆς θρησκευτικῆς καί πολιτιστικῆς κληρονομιᾶς τοῦ ποντιακοῦ Ἑλληνισμοῦ¹⁰. Ἡ ἁγία ὁλκάς τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἐκτιμῶσα τά πνευματικά καί διοικητικά  χαρίσματα Αὐτοῦ, καθώς καί τήν καρποφόρον ἱερατικήν του διακονίαν ἐξέλεξε τόν κ. Παῦλον (2005) «ψήφοις κανονικαῖς» Μητροπολίτην τῆς θεοσώστου Μητροπόλεως Δράμας τήν ὁποίαν καί ποιμαίνει θεοφιλῶς μέχρι σήμερον¹¹. Εἰς τοιαύτην ἀτμόσφαιραν ἐθνικοθρησκευτικοῦ παλμοῦ ἠνδρώθη καί ἐγαλουχήθη μέ τά νάματα τῆς ρωμαΐικης ποντιακῆς παραδόσεως ὁ κ. Παῦλος. Ὁ λόγιος καί ἱστοριοδίφης σ. κατά πρῶτον, εἰς τόν Πρόλογόν του μέ ἀφορμήν τήν ἐπέτειον τῆς συμπληρώσεως τῶν «ἑκατό ἐτῶν ἀπό τήν Μικρασιατική καταστροφή» ἐπιθυμεῖ νά παρακινήση τούς ἀναγνώστας τοῦ παρόντος ἡμερολογίου εἰς ἀναστοχασμόν, περισυλλογήν καί αὐτοκριτικήν διάθεσιν διά τόν ἐξαγνισμόν τῶν παθῶν καί τῶν ἀδυναμιῶν τοῦ Γένους μας, ἅτινα μᾶς ὁδήγησαν εἰς ἐθνικάς συμφοράς τάς ὁποίας καί κατέγραψε ἡ ἑλληνική ἱστορία. Κατά δεύτερον, εἰσάγει ἕναν ἰδιαίτερον προβληματισμόν εἰς τόν χῶρον τῆς ἱστορικῆς μελέτης. Διαβαίνει ἀπό τό οὐσιῶδες εἰς τό ἐπουσιῶδες καί ἀνατρέπει ἱστορικά δεδομένα. Ἀντιπαρέρχεται τούς φυσικούς αὐτουργούς τῆς παραπάνω καταστροφῆς, χάριν τῆς κριτικῆς ἐρεύνης καί καταγράφει «τούς ἠθικούς αὐτουργούς τοῦ δράματος τούς ὁποίους θεωροῦμε φίλους καί προστάτες μας μέχρι σήμερα». Διά τῆς ἐπιστημονικῆς συστηματικῆς μεθόδου παρακολουθεῖ πρόσωπα καί γεγονότα τῆς θλιβερᾶς ἐκείνης περιόδου καί ἐλέγχει τόν ζοφερόν καί δόλιον ρόλον τῶν Εὐρωπαϊκῶν Κρατῶν τῶν δῆθεν «φίλων καί προστατῶν» μας, οἱ ὁποῖοι καθ’ ὑπολογισμόν τῶν συμφερόντων τους εἰς τήν Μεσόγειον συνεμάχησαν μετά τῶν ἐχθρῶν τοῦ Ἑλληνισμοῦ προκαλώντας τήν ὁλοκληρωτικήν καταστροφήν τοῦ χριστιανικοῦ πολιτισμοῦ. Ἀκολούθως ὁ σ. προβαίνει εἰς μίαν χαρακτηριστικήν διαπίστωσιν ὅτι ἡ Μικρασιατική καταστροφή ἡ ὁποία διήρκεσεν ἀπό τό ἔτος 1914 ἕως τό 1922, ὑπερέβη ὡς πρός τό μέγεθος τῆς καταστροφῆς καί αὐτῆς τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως τοῦ ἔτους 1453. Συνεπείᾳ τῆς ὡς ἄνω καταστροφῆς ὑπῆρξεν ἡ πλήρης ἰσοπέδωσις τῶν κέντρων λατρείας καί τῶν ἑλληνορθοδόξων πολιτισμικῶν μνημείων τῆς Ἀνατολῆς. Περαιτέρω ὁ σ. ὡς ἐμβριθής γνώστης τοῦ προσφυγικοῦ δράματος τοῦ ἔτους 1922 τῶν μελανῶν τούτων σελίδων τῆς Νεοελληνικῆς μας ἱστορίας, ἀφενός μέν δίδει ἐπιγραμματικῶς, κατά τήν ὡς ἄνω περίοδον χρησίμους πληροφορίας, περί τοῦ συνολικοῦ ἀριθμοῦ τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου, καθώς καί διά τήν ὕπαρξιν ἱερῶν ναῶν καί σχολείων εἰς τάς περιοχάς τῆς Ἀνατολίας, ἀφετέρου δέ ἐλπίζει καί προτρέπει τόν περιούσιον λαόν τοῦ Θεοῦ νά ἐμπνευσθῆ ἀπό τά ἄξια κατορθώματα τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ, ὥστε νά ἀνακτήση καί πάλιν τό ψυχικόν σθένος καί τήν πνευματικήν του ὡριμότητα διά τήν ἐπιτυχῆ ἀντιμετώπισιν τῶν μεγάλων ἐθνικῶν καί διεθνῶν προκλήσεων. Συνεχίζοντας ὁ σ. ἀφοῦ, σημειώνει ὅτι ὅλα ἐκεῖνα τά γεγονότα, πού ἔλαβαν χώρα πρίν ἀπό ἑκατό χρόνια καί « δέν μποροῦν νά πεταχθοῦν στόν κάλαθο ἀχρήστων τῆς Ἱστορίας », μνημονεύει τόν ἀκαδημαϊκόν καί ἀκτιβιστή Ἄριελ Ντόρφμαν. Ἐσταχυολογήσαμεν ἐκ τῆς γραφίδος τοῦ ἀνωτέρω Χιλιανοῦ¹² ἀκαδημαϊκοῦ τά παρακάτω συγκλονιστικά λόγια: «Τό μυστικό φῶς τῶν ἀνδρῶν καί τῶν γυναικῶν πού ἔδωσαν τίς ζωές τους γιά ὅσα πίστευαν δέν μπορεῖ νά ἐξαλειφθεῖ ὁλότελα. Ὄχι, ὅσο σέ αὐτόν τόν κόσμο ὑπάρχει κάποιος πού εἶναι πρόθυμος νά τούς θυμηθεῖ καί νά τούς ἀναστήσει. Αὐτό ἀπό μόνο του ἀρκεῖ· ἕνα πρόσωπο πού κράζει μέσα σέ μιά ἠθική ἐρημιά… Μερικές φορές εἶναι σωστό νά ὀνειρεύεσαι τό ἀδύνατο, νά ζητᾶς τό ἀδύνατο, νά κράζεις γιά τό ἀδύνατο. Ὑπάρχει ἡ πιθανότητα ἡ ἱστορία νά ἀκούει. Ὑπάρχει ἡ πιθανότητα ἡ ἱστορία νά ἀπαντήσει». Ὁ παραπάνω φιλοσοφικός στοχασμός τοῦ ὡς ἄνω ἀκαδημαϊκοῦ πιστεύομεν ὅτι βρίσκει ὁμοιότητες καί συνταυτίζεται μέ τόν ποιμαντικόν συλλογισμόν τοῦ κ. Παύλου, ἀφοῦ, εἰς τά πλαίσια τῆς λατρευτικῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας μας νιώθει τήν ἀνάγκην ὁ κ. Παύλος ὑπενθυμίζοντας καί μάλιστα, μέ προθυμία, μέσῳ τῶν ἐπιμνημοσύνων δεήσεων νά ἀναστήσῃ εἰς τάς ψυχάς τοῦ φιλοχρίστου λαοῦ τῆς Δράμας τό μαρτύριον καί τήν θυσίαν ἐκείνων τῶν ἡρώων «τῶν ἀνδρῶν καί τῶν γυναικῶν πού ἔδωσαν τίς ζωές τους γιά ὅσα πίστευαν», πού θυσιάστηκαν διά «τοῦ Χριστοῦ τήν Πίστη τήν Ἁγία καί τῆς Πατρίδος τήν Ἐλευθερία», κατά τόν Σάμιον ἀγωνιστήν καί λόγιον Γεώργιον Κλεάνθην¹³.  Ἀκόμη, ὁ κ. Παῦλος διά τοῦ κηρυκτικοῦ καί συγγραφικοῦ του ἔργου, βιβλίων, ἄρθρων, διαλέξεων, ὁμιλιῶν¹⁴, καθώς καί διά τῶν ἐγκολπίων ἡμερολογίων τῆς Μητροπόλεώς μας, ὅπως καί διά τοῦ παρόντος, πού βλέπουν τό φῶς τῆς δημοσιότητος εἰς τόν ἠλεκτρονικόν καί ἡμερήσιον, καθώς καί περιοδικόν τύπον, ἀγωνίζεται μέ τόλμη καί παρρησία διά τά ἐθνικά δίκαιά μας, ὅπως, π.χ., διά τήν ἐπιστροφήν τῶν συληθέντων κειμηλίων τῆς ἹΜΕ¹⁵. Μέ ὑπομονή καί ἐπιμονή ὑψώνει φωνή διαμαρτυρίας καί ἀγωνίας «μέσα σέ μιά ἠθική ἐρημιά ….» διά νά δικαιώση καί τόν παραπάνω ἀκαδημαϊκόν, ἐνάντια εἰς τήν ἀδικίαν, εἰς τήν ἀδιαφορίαν καί εἰς τήν ἀπάθειαν τῶν κρατικῶν ἀρχῶν, πού ἀμφισβητοῦν τά ἐκκλησιαστικά θέσμια. Καί ὅλοι ἐμεῖς τό πλήρωμα τῆς Μητροπόλεώς του δυνάμεθα νά ὀνειρευόμεθα μαζί του, νά ἐλπίζομεν μαζί του, ὅτι ἠμπορεῖ νά κατορθώσει τό ἀκατόρθωτον, τό ἀδύνατον, σύμφωνα, πάντα, μέ τόν παραπάνω φιλοσοφικόν στοχασμόν, ἀλλά, διότι καί ἐπιπροσθέτως, διά τούς ὀρθοδόξους χριστιανούς ἰσχύει τό ἁγιογραφικόν λόγιον : «εἰ δύνασαι πιστεῦσαι, πάντα δυνατά τῷ πιστεύοντι¹⁶ ». Διατηροῦμεν, ὅμως βεβαίαν τήν πεποίθησιν ὅτι τόν ποιμενάρχην μας κ. Παῦλον, ὅτι ἡ ἱστορία οὐχί μόνον θά τόν ἀκούσει, οὐχί μόνον θά τοῦ ἀπαντήσει, ἀλλά θά τόν δικαιώσει καί θά τόν ἐγγράψει διά χρυσῶν γραμμάτων εἰς τάς δέλτους της. Κλείνοντας τόν Πρόλογό του ὁ ρέκτης κ. Παῦλος στρέφει τό βλέμμα του «πρός τήν ἱερά σκιά τοῦ προκατόχου» του «ἁγίου Ἱερομάρτυρος Χρυσοστόμου, τοῦ ὁποίου τά τίμια αἵματα κατήρδευσαν τήν Σμυρναϊκή γῆ καί τά ἱερά λείψανα ἁγιάζουν τήν γῆ τῆς Ἰωνίας» καί θεωρεῖ τήν παροῦσαν ἔκδοσιν ὡς ἐλαχίστη συμμετοχή τῆς μαρτυρικῆς Μητροπόλεως Δράμας «στήν ἑκατονταετηρίδα ἀπό τήν ἀναγκαστική ἔξοδο τοῦ εὐσεβοῦς ἡμῶν Γένους ἀπό τήν τρισχιλιετῆ κοιτίδα του». Παρουσιάζομεν σήμερον τό ἐγκόλπιον ἡμερολόγιον τό ὁποῖον διανθίζεται, ἀκόμη, διά τοῦ ἀπαραιτήτου ἐγχρώμου καί λευκομέλανος φωτογραφικοῦ ὑλικοῦ καί φωτίζει ἀγνώστους πτυχάς μίας ἐκ τῶν μελανοτέρων σελίδων τῆς ἐθνικῆς μας ἱστορίας. Τό αὐτό ἡμερολόγιον διαπραγματεύεται τήν δραματικήν ἔξοδον τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπό τάς πατρογονικάς του ἑστίας καί ζωντανεύει μνήμας καί θρύλους τῆς ἐνδόξου παραδόσεώς μας, ἐνῶ παραλλήλως, γίνεται τό ἀντίδοτον ἔναντι τῆς ἱστορικῆς λήθης, τῆς ἀδιαφορίας καί τῆς ἀγνοίας. Ὁ ὡς ἄνω ἡμεροδείκτης μᾶς καλεῖ νά ἔλθωμεν εἰς βαθύν συλλογισμόν καί περίσκεψιν, νά στοχασθῶμεν τό μοιραῖον ἔτος 1922, διά τόν Ἑλληνισμόν τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς καί νά ἐμπνευσθῶμεν ἐκ τῶν διδαγμάτων του. Τό παρόν ἡμερολόγιον καθίσταται ἕνας εὔχρηστος ἡμεροδείκτης, πού ἀξίζει νά τό προμηθευθοῦν ὅλοι ἀπό τάς ἐνορίας τῆς Μητροπόλεώς μας μέ τήν ἐλπίδα ὅτι θά ἀποβῇ πολύτιμος ὁδηγός ἱστορικῶν ἀπόψεων διά τό παρόν καί τό μέλλον. Ἀξίζουν, ἐν κατακλεῖδι, θερμά συγχαρητήρια εἰς τήν ἹΜΔ καί εἰς τόν πνευματικόν ταγόν Αὐτῆς φιλομόναχον ποιμενάρχην μας κ. Παῦλον, διά τήν ἐμπνευσθεῖσαν πρωτοβουλίαν καί πρόθεσιν του νά ἀφιερώση τό παρόν ἡμερολόγιον, ὡς ἐλαχίστη τιμή εἰς τήν ἱεράν μνήμην τῶν θυμάτων  τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς. Συμφώνως δέ τοῦ  κοινοῦ ἀνακοινωθέντος τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν¹⁷ τό ὁποῖον ὑπογράφει ὁ μακαριστός ὁμότιμος καθηγητής καί πρώην πρόεδρός της Κωνσταντῖνος Σβολόπουλος μέ ἀφορμήν τήν ἐπιστημονικήν θεώρησιν τοῦ ἀγῶνος τοῦ 1821, ὑπογραμμίζει ὅτι διά τήν διατήρησιν τῆς ἐθνικῆς ταυτότητος τῶν Ἑλλήνων συνετέλεσαν τρεῖς βασικοί παράγοντες: « ἡ γλῶσσα, οἱ μνῆμες ἀπό τό ἱστορικό παρελθόν και ἡ ὀρθόδοξη πίστη». Καί ὡς τοιαύτη λογίζεται ἡ παραπάνω μνήμη τῆς Μικρασιατικῆς καταστροφῆς, ἀφοῦ συγκαταλέγεται εἰς τό ἔνδοξον καί ἡρωϊκόν μας ἐθνικό παρελθόν. Ἄς τήν ἔχομεν κατά νοῦν καί ἄς ἀποτελεῖ φωτεινόν ὁρόσημον διά τούς ἐπιγενομένους τοῦ Ἑλληνικοῦ Κράτους. 

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΑΙ     

  Ἀριθ. Πρωτ:         =   Ἀριθμός Πρωτοκόλλου  

  Ε  :                       =  ΕΚΚΛΗΣΙΑ-ΕΠΙΣΗΜΟΝ ΔΕΛΤΙΟΝ ΤΗΣ    ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΤΟΣ ΠΒ΄-ΤΕΥΧΟΣ 

                                    9-ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005-ΑΘΗΝΑΙ, σ. 719.

  ΕΠΕ                     =    ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ

                                   ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ-ΙΣΤΟΡΙΑ-ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ-

                                   ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ΤΟΜΟΣ Ε΄, ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ  

                                   ΠΑΙΔΕΙΑ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1988, σσ.218-220.

  »                          =     ΤΟΜΟΣ Α΄, σ. 186.  

ΕΠΛΜ                 =     ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΠΑΠΥΡΟΣ ΛΑΡΟΥΣ 

                                   ΜΠΡΙΤΑΝΝΙΚΑ, ΤΟΜΟΣ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΟΣ

                                   ΠΕΜΠΤΟΣ, COPYRIGHT ΤΗΣ ΠΑΠΥΡΟΣ

                                   ΓΡΑΦΙΚΑΙ ΤΕΧΝΑΙ Α.Ε., Εκδοτικός Οργανισμός     

                                   Πάπυρος, 1996, Αττική –Ελλάς, σσ.13-14.

ΕΜΣ                    =    ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΟΙ

                                  ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ-Από την τραγωδία,

                                  στην εποποιΐα, Επιμέλεια: Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος-

                                  Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, Χορηγός: Νικόλαος Χαΐτογλου,

                                  Αθήνα 2009. 

  Δ. Σ.                   =     Διοικητικόν Συμβούλιον

  ΘΗΕ                  =     ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, 

                                  ΤΟΜΟΣ 3, ΑΘΗΝΑΙ 1963,σσ.823-826. 

     »                     =     ΤΟΜΟΣ 11, ΑΘΗΝΑΙ 1967,σσ.291-295.

  ἹΜΕ                  =     Ἱερά Μονή Εἰκοσιφοινίσσης 

ἹΜΔ                   =     Ἱερά Μητρόπολις Δράμας

Ἱ.Ν.                    =     Ἱερός Ναός  

 κ. ἄ.                   =      καί ἄλλα/ων

κ. ἑξῆς               =      καί ἑξῆς  

ὅ. π.                   =      ὅπως παραπάνω  

Πρβλ.                =      Παράβαλε 

ΠΔΜΕΕ           =     ΠΑΥΛΟΥ ΔΡΑΝΔΑΚΗ –ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ 

                                  ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ, ΤΟΜΟΣ ΕΒΔΟΜΟΣ, ΕΚΔΟΣΙΣ

                                  ΔΕΥΤΕΡΑ ΕΝΗΜΕΡΩΜΕΝΗ ΔΙΑ

                                  ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΩΝ-ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ

                                  «ΦΟΙΝΙΞ» ΕΠΕ-ΑΘΗΝΑΙ 1956, σσ.130-136  

 Σεβ.                   =      Σεβασμιώτατος 

σ.                       =     συγγραφεύς

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ- ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ  ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος, νέα ελληνική ιστορία 1204-1985, ι΄ ἔκδοση, ἐκδόσεις ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 1995, σσ.381,382. Γιώργος Ν. Λαμψίδη, Οι πρόσφυγες του 1922-Η προσφορά τους στην ανάπτυξη της χώρας, Τρίτη έκδοση , Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 165 κ. ἑξῆς. Κωνσταντίνος Φωτιάδης, «Οι πρόσφυγες στη Μακεδονία », ΕΜΣ(2009) 62 κ. ἑξῆς. Ευστάθιος Πελαγίδης, «Η ανθρωπογεωγραφία του προσφυγικού ζητήματος(1913-1930)», ΕΜΣ (2009) 76 κ. ἑξῆς. 

2. ΤΑΣΟΣ ΑΘ. ΓΡΙΤΣΟΠΟΥΛΟΣ «Βεροίας καί Ναούσης, Μητρόπολις» ΘΗΕ 3(1963)824. ΚΩΣΤΑΣ ΦΑΛΤΑΪΤΣ « Βέροια», ΠΔΜΕΕ 7(1956)133. ΑΝΤΩΝΗΣ Δ. ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ «Βέροια, η» ΕΠΕ Α΄(1988)186. ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ-Η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, Βέροια, https://el.wikipedia.org/ wiki/%CE%92%CE%AD%CF%81%CE%BF%CE%B9%CE%B1, 20.01.2022., Νάουσα, https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%AC%CE%BF%CF % 85 %CF%83%CE%B1, 20.01.2022.

3. ΜΑΡΙΑ Κ. ΧΑΙΡΕΤΗ «Σουμελᾶ, Μονή» ΘΗΕ 11(1967)291. Παναγιώτης Τανιμανίδης, «Μονή Παναγίας Σουμελᾶ», ΕΠΕ 5(1988)218,220. Σ. Δ. ΚΟΝΤΟΓΙΑΝΝΗΣ, «Σουμελά, Μονή», ΕΠΛΜ 55(1996)13. Ιερά Μητρόπολις Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας, Ιερές Μονές- Ιερά Μονή Παναγίας Σουμελά (Πανελλήνιο Ιδρυμα) https://www.imverias.gr/index.php/imones /17-iera-moni-panagias-soumela, 21.01.2022

4. Κωνσταντῖνος Χολέβας, «ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΝ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΔΡΑΜΑΣ κ. ΠΑΥΛΟΥ» Ε 9(2005)719. ( Ἐφεξῆς, Χολέβας ). ΔΙΠΤΥΧΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ-Κανονάριον-Ἐπετηρίς 2022- ͵ΒΚΒ΄-ΕΤΟΣ ΕΝΕΝΗΚΟΣΤΟΝ ΕΝΑΤΟΝ, ΕΚΔΟΣΙΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΔΙΑΚΟΝΙΑΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, ΑΘΗΝΑΙ, 2022,σ.535 ( Ἐφεξῆς, ΔΙΠΤΥΧΑ). pontosnews.gr

5. ΠΑΥΛΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗ Δρ. Θ.-ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΔΡΑΜΑΣ, Η ΣΙΜΙΚΛΗ ΤΗΣ ΧΑΛΔΙΑΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ, Θεσσαλονίκη 2016, σ.5 κ. ἑξῆς. Πρβλ.  ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΔΡΑΜΑΣ ΠΑΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΧΑΛΙΝΑΡΑ ΤΗΣ ΧΑΛΔΙΑΣ, ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΔΡΑΜΑΣ, Ἐκδοτική Ἑπτάλοφος, Αθήνα 2020, σ.13.( Ἐφεξῆς, ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΔΡΑΜΑΣ ΠΑΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ). Μητροπολίτης Δράμας Παύλος: Το ελληνικό κράτος δεν επιθυμεί τη διεθνή αναγνώριση της Γενοκτονίας, https://www.pontosnews.gr/647696/synentefxeis/mitropolitis-dramas-paylos-kratos-ekklisia-anagnorisi/ , 21.01.2022.( Ἐφεξῆς, pontosnews.gr)

6. ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΚΑΝΔΗΛΑΠΤΟΥ- ΚΑΝΕΩΣ, ΟΙ ΜΑΡΤΥΡΕΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ Ή ΠΕΡΙ ΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ, ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ, Αδελφών Κυριακίδη α.ε. Θεσσαλονίκη 2005, σ.7 κ. ἑξῆς ( Ἐφεξῆς ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΚΑΝΔΗΛΑΠΤΟΥ).

7. ΓΕΩΡΓΙΟΥ Θ. ΚΑΝΔΗΛΑΠΤΟΥ, ὅ.π., σ.9.

8. Χολέβας, ὅ.π., σ.719. ΔΙΠΤΥΧΑ, ὅ.π., σ.535. pontosnews.gr

9. Χολέβας, ὅ.π., σ.719. ΔΙΠΤΥΧΑ, ὅ.π., σ.535. pontosnews.gr

10. Χολέβας, ὅ.π., σ.719. ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΔΡΑΜΑΣ ΠΑΥΛΟΥ, ΙΣΤΟΡΙΑ, ὅ.π., σ.σ.10,13 κ. ἑξῆς. ΔΙΠΤΥΧΑ, ὅ.π., σ.535. pontosnews.gr

11. Χολέβας, ὅ.π., σ.719. Πρβλ., ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΔΡΑΜΑΣ ΕΠΕΣΚΕΨΑΤΟ ΗΜΑΣ- ΧΡΟΝΙΚΟΝ ΤΗΣ ΕΠΙΣΚΕΨΕΩΣ ΤΗΣ Α.Θ.Π. ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ κ. κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ – ΕΙΣ ΔΡΑΜΑΝ ΕΠΙ ΤΗ ΑΓΙΟΚΑΤΑΤΑΞΕΙ ΤΟΥ ΟΣΙΟΥ ΚΑΙ ΘΕΟΦΟΡΟΥ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ ΟΜΟΛΟΓΗΤΟΥ,  31 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ -2 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2008, ΕΚΔΟΣΙΣ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΔΡΑΜΑΣ 2008, σ. 85 κ. ἑξῆς. ΔΙΠΤΥΧΑ, ὅ.π., σ.535. pontosnews.gr

12. Βιβλιοnet – THE GREEK BOOKS IN PRINT, Ariel Dorfman, https://biblionet.gr /% CF%80%  CF%81% CE%BF %CF%83%CF%89%CF%80%CE%BF/?personid=19267

13. ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, «ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ -3014»,  ΚΩΝΣΤ. Α. ΒΟΒΟΛΙΝΗ, 1453-1953 Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΕΙΣ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, - ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ Α.Μ. ΤΟΥ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΚΑΙ ΠΑΣΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Κ. Κ. ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ, ΕΚΔΟΤΗΣ ΠΑΝ.ΑΘ. ΚΛΕΙΣΙΟΥΝΗΣ, ΑΘΗΝΑΙ 1952, σ. 21 κ. ἑξῆς. ΧΡΙΣΤΟΥ Θ. ΚΡΙΚΩΝΗ, Η ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΗΣ ΤΗΣ ΕΘΝΕΓΕΡΣΙΑΣ ΤΟΥ 1821-ΚΛΗΡΙΚΟΙ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΕΣ - ΕΘΝΟΜΑΡΤΥΡΕΣ, Β΄ΕΚΔΟΣΗ, UNIVERSITY STUDIO PRESS- Εκδόσεις Επιστημονικών Βιβλίων & Περιοδικών, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1995, σ.18 κ. ἑξῆς.

14. Χολέβας, ὅ.π., σ.719. pontosnews.gr   

15. Μητροπολίτης Δράμας κ. Παύλος, Σεβ. Μητροπολίτης Δράμας κ. κ. Παύλος για τις Γερμανικές αποζημιώσεις - Επιτροπή της Βουλής, https:// www. youtube. com/watch?v=ZGNAMkLAj7g 21.01.2022. 

ΒΙΚΙΠΑΙΔΕΙΑ-Η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια, Μονή Παναγίας Εικοσιφοινίσσης,  https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C% CE%BF%CE%BD%CE%AE_%CE% A0%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%AF%CE%B1%CF%82_%CE%95%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%83%CE%B9%CF%86%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CE%AF%CF%83%CF%83%CE%B7%CF%82

16. Μάρκ. θ,27

17. Κουζέλη Λαμπρινή - Κωνσταντίνος Σβολόπουλος,   Η Ακαδημία Αθηνών για την Επανάσταση του 1821, https://www.tovima.gr/2011/04/14/culture/i-akadimia-athinwn-gia-tin-epanastasi-toy-1821/, 21.01.2022.