ΚΥΡΙΑΚΗ 10 ΙΟΥΝΙΟΥ 2012 Η ΑΠΟΦΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

«Κύριε, ὁ Θεός ἡμῶν, οὗ τό κράτος ἀνείκαστον καί ἡ δόξα ἀκατάληπτος^. οὑ τό ἔλεος ἀμέτρητον και ἡ φιλανθρωπία ἄφατος»

                                       (Ἀπό τήν εὐχή τοῦ Α.’ ἀντιφώνου)

            Στή διδασκαλία τῶν ἁγίων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά καί σ’ αὐτή τήν Καινή Διαθήκη γίνεται λόγος κατά πόσον ὁ Θεός εἶναι καταληπτός καί ἀκατάληπτος στήν ἀνθρώπινη ἀντιληπτικότητα. Καταληπτό εἶναι αὐτό, πού τό ἀντιλαμβάνεται κανείς μέ εὐκολία, ἐνῶ ἀκατάληπτο, εἶναι αὐτό, πού δύσκολο ἤ ἀδύνατον εἶναι νά τό καταλάβει κανείς. Γιά τό μυστήριο τοῦ Θεοῦ οἱ ἅγιοι Πατέρες ἀποδέχονται πώς ταυτοχρόνως ὁ Θεός εἶναι καταληπτός καί ἀκατάληπτος. Ὅταν ἀναφέρονται στό ἀκατάληπτο τοῦ μυστηρίου τοῦ Θεοῦ, πού εἶναι ἀδύνατο νά εἰσχωρήσει ὁ ἀνθρώπινος νοῦς, εἶναι ἡ Οὐσία τοῦ Θεοῦ.

            Ὁ ἅγιος Βασίλειος ἔγραφε πώς: «Γνωρίζουμε τόν Θεό ἀπό τίς ἐνέργειές Του, ἀλλά δέν μποροῦμε νά ἰσχυρισθοῦμε πώς μποροῦμε νά πλησιάσουμε τήν Οὐσία Του. Καί τοῦτο γιατί οἱ ἐνέργειές Του κατέρχονται πρός ἐμᾶς, ἐνῶ ἡ Οὐσία Του παραμένει ἀπρόσιτη καί ἀκατάληπτη. Εἶναι ἀπρόσιτη καί ἀκατάληπτη ἡ Οὐσία τοῦ Θεοῦ, γιατί εἶναι ἡ βαθύτερη καί ἀνεξερεύνητη ὕπαρξή Του. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός μᾶς λέγει γιά τήν Οὐσία τοῦ Θεοῦ: «Ἄπειρον τό Θεῖον καί ἀκατάληπτον καί τοῦτο μόνον αὐτοῦ καταληπτόν, ἡ ἀπειρία καί ἀκαταληψία». Δηλαδή ὁ Θεός εἶναι ἄπειρος καί τέλειος καί γι’ αὐτό δέν μπορεῖ νά γίνει κατανοητός ἀπό μᾶς τούς ἀτελεῖς καί πεπερασμένους. Πολύ χαρακτηριστικό εἶναι τό παράδειγμα: Ὅπως εἶναι ἀδύνατο νά χωρέσει μέσα σ’ ἕνα ποτήρι ὁλόκληρος ὁ ὠκεανός, ἔτσι εἶναι ἀδύνατο νά χωρέσει μέσα στό ἀνθρώπινο μυαλό ὁ ἄπειρος καί ἀκατάληπτος Θεός.

            Αὐτή ἡ ἀπεραντοσύνη καί τό ἀνεξερεύνητο τῆς Οὐσίας τοῦ Θεοῦ ἡ Ὀρθόδοξη θεολογίας μας τό ἐκφράζει μέ τόν ἀποφατισμό της.  Ἴσως διαβάζουμε ἤ ἀκοῦμε νά γίνεται λόγος στήν Ὀρθόδοξη διδαχή μας γιά «ἀποφατική θεολογία» ἤ γιά «ἀποφατική ὁδό» ἤ γιά «ἀποφατικό τρόπο προσέγγισης τῆς ἀληθείας τοῦ Θεοῦ». Αὐτός ὁ τρόπος βασίζεται στήν ἀρχή ὅτι δέν εἶναι δυνατόν νά κατανοήσουμε τήν Οὐσία τοῦ Θεοῦ, γι’ αὐτό καί ἀδυνατοῦμε καί νά τήν περιγράψουμε καί νά τή σχολιάσουμε. Ἀποφεύγουμε νά ποῦμε τί εἶναι ὁ Θεός ὡς  πρός τήν Οὐσία Του καί περιοριζόμαστε στό τί δέν εἶναι. Αὐτός ἀκριβῶς εἶναι ὁ ἀποφατικός, ἀρνητικός τρόπος προσέγγισης τῆς βαθύτερης καί ἀνεξερεύνητης Ούσίας τοῦ Θεοῦ.

            Δεῖγμα αὐτοῦ τοῦ ἀποφατισμοῦ παρατηροῦμε στήν εὐχή τοῦ πρώτου ἀντιφώνου, πού θέσαμε στήν ἀρχή τοῦ σημερινοῦ μας κηρύγματος. Γίνεται λόγος στήν εὐχή πώς ἡ δύναμη τοῦ Θεοῦ εἶναι ἀνείκαστος, δηλαδή ἀνυπολόγιστη, ἡ δόξα Του ἀκατάληπτος, δηλαδή ἀσυλληπτη. Τό ἔλεός Του ἀμέτρητον και ἡ φιλανθρωπία Του ἄφατος, δηλαδή ἀνέκφραστη. Οἱ λέξεις τῆς εὐχῆς: ἀνείκαστος, ἀκατάληπτος, ἀμέτρητος καί ἄφατος, ἐκφράζουν αὐτόν τόν ἀποφατισμό. Ὁ Θεός ὅμως μέ αὐτή τήν ἀκαταληψία μας, πού ὑπερβαίνει τά ὅρια τῆς ἀνθρώπινης ἐμπειρίας μας, δέν σημαίνει πώς εἶναι ἀποκομμένος ἀπό τόν κόσμο πού δημιούργησε. Ὁ Θεός, ἄν καί βρίσκεται πάνω καί ἔξω ἀπό τή δημιουργία Του, ταυτόχρονα βρίσκεται καί μέσα της. Σύμφωνα μέ τήν πιό συχνά χρησιμοποιούμενη προσευχή, ὁ Θεός εἶναι «πανταχοῦ παρών καί τά πάντα πληρῶν». Γι’ αὐτό τόν λόγο ἡ Ὀρθοδοξία διακρίνει τίς ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ ἀπό τήν Οὐσία Του. Ἔτσι διαφυλάσσει συγχρόνως τή θεία ἀκαταληψία Του καί τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο μας. Ἡ Οὐσία τοῦ Θεοῦ παραμένει ἀπρόσιτη, ἐνῶ οἱ Ἐνέργειές Του κατέρχονται καί γίνονται κατανοητές καί αἰσθητές. Ἔτσι ἡ ἀλήθεια εἶναι πώς ὁ Θεός εἶναι Θεός πού κρύβεται, εἶναι ὅμως καί ἕνας «ἐνεργῶν» Θεός, ὁ Θεός τῆς ἱστορίας, πού παρεμβαίνει στίς συγκεκριμένες καταστάσεις τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς μας.

            Αὐτές οἱ ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ δέν εἶναι κάτι πού ὑπάρχει ἔξω ἀπό τόν Θεό, δέν εἶναι ἕνα δῶρο, πού προσφέρει ὁ Θεός στούς ἀνθρώπους. Εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Θεός μέσα στή δράση καί ἀποκάλυψή Του στόν κόσμο. Ὁ Θεός ὑπάρχει πλήρης σέ κάθε μία ἀπό τίς θεῖες ἐνέργειές Του. Μέσῳ αὐτῶν τῶν ἐνεργειῶν Του ὁ Θεός ἔρχεται σέ ἄμεση σχέση μέ τό ἀνθρώπινο γένος. Κατά τό βαθμό δέ πού αὐτές ἀφοροῦν σ’ ἐμᾶς τούς ἀνθρώπους, οἱ θεῖες ἐνέργειες δέν εἶναι στήν πραγματικότητα τίποτε ἄλλο ἀπό τή χάρη τοῦ Θεοῦ. Ἡ χάρη δέν εἶναι ἀκριβῶς ἕνα «δῶρο» τοῦ Θεοῦ, οὔτε ἕνα ἀντικείμενο, πού ὁ Θεός ἀποθέτει πάνω στούς ἀνθρώπους, ἀλλά εἶναι μία ἄμμεση φανέρωση τοῦ ἴδιου τοῦ ζῶντος Θεοῦ, μία προσωπική ἀναμέτρηση τοῦ Δημιουργοῦ μέ τό δημιούργημα. Ὅταν λέμε πώς οἱ ἅγιοι μεταμορφώθηκαν ἤ «θεώθηκαν» ἀπό τή χάρη τοῦ Θεοῦ, αὐτό πού ἐννοοῦμε εἶναι πώς ἀπέκτησαν ἄμεση ἐμπειρία τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ. Γνωρίζουν τόν Θεό στίς ἐνέργειές Του καί ὄχι κατά τήν Οὐσία Του. (1)

            Γι’ αὐτήν τή διάκριση τῆς Οὐσίας τοῦ Θεοῦ καί τῶν θείων ἐνεργειῶν Του, να τολμήσουμε νά φέρουμε ἕνα ἐλάχιστο παράδειγμα μέσα ἀπό τόν φυσικό μας κόσμο. Ἀπό τήν ἀκτινοβολία τοῦ ἡλίου ὁ ἄνθρωπος ἀπολαμβάνει τή θερμότητα καί φωτεινότητά του. Τό μέγεθος ὅμως αὐτῆς τῆς θερμότητας καί τῆς φωτεινότητας στό κέντρο τοῦ ἡλίου ἀδυνατεῖ νά ἔχει ἐμπειρία. Ὅπως τώρα ὁ ἄνθρωπος ἀπολαμβάνει τήν ἀκτινοβολία τοῦ ἡλίου, ἔτσι τοῦ γίνονται αἰσθητές καί οἱ ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ. Κατανοεῖ τόν Θεό ὡς Δημιουργό καί θεμελιωτή τοῦ σύμπαντος κόσμου, τήν προνοητικότητά Του, τήν πανταχοῦ παρουσία Του, τήν πανσοφία Του, τήν παντογνωσία καί ἄλλες ἐνέργειές Του. Βέβαια γι’ αὐτές τίς ἐνέργειές Του ἡ ἐμπειρία μας ἡ ἀνθρώπινη μπροστά στήν Οὐσία Του εἶναι ἐλάχιστη. Καί τοῦτο γιατί, ὅπως μᾶς βεβαιώνει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος στόν παρόντα κόσμο μας: «βλέπομεν δι’ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι» (2) δηλαδή τώρα βλέπουμε τά πράγματα θαμπά, σάν μέσα ἀπό μεταλλικό καθρέπτη, στήν ἄλλη ὅμως ζωή θά τά δοῦμε ὅπως εἶναι στήν πραγματικότητα.