ΚΥΡΙΑΚΗ 13 ΜΑΪΟΥ 2012 ΑΝΤΙΦΩΝΙΚΗ ΨΑΛΜΩΔΙΑ

Ἡ λέξη «ἀντίφωνο» εἶναι ἕνας τεχνικός ὅρος καί σημαίνει τόν τρόπο ψαλμωδίας, πού ἀπό τούς πρώτους χρόνους τῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας ἔγινε χρήση καί ἦταν ἀντιφωνικός. Παλαιότερα τά ἀντίφωνα ἦταν ὁλόκληροι ψαλμοί, πού οἱ στίχοι ἐψάλλοντο διαδοχικά ἀπό δύο χορούς ψαλτῶν «κατ’ ἀντιφωνίαν». Ἄρχιζε ὁ ἕνας χορός καί ἀκολουθοῦσε ὁ δεύτερος χορός ἀνταποκρινόμενος στά ὅσα ὁ προηγούμενος χορός ἔψαλε. Σήμερα ψάλλονται μόνον τρεῖς ψαλμικοί στίχοι καί μετά ἀπό κάθε στίχο ἀκολουθεῖ τό ἐφύμνιο. Τό ἐφύμνιο εἶναι μία σύντομη καί περιεκτική φράση, πού ἐπαναλαμβάνεται μετά ἀπό κάθε στίχο σάν ἐπωδός. Ὁ ἀναγνώστης διαβάζει τόν στίχο καί μετά ὁ χορός συμψάλλει τό ἐφύμνιο.

            Τά ἀντίφωνα τῆς Θείας Λειτουργίας εἶναι τρία. Στό πρῶτο ἀκούγεται τό γνωστό σέ ὅλους ἐφύμνιο: «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου, Σῶτερ, σῶσον ἡμᾶς». Παρακαλοῦμε τόν Σωτῆρα Χριστόν νά μᾶς σώσει μέ τίς πρεσβεῖες τῆς Παναγίας Θεοτόκου. Στό δεύτερο ἀντίφωνο ἀκούγεται τό ἐφύμνιο: «Σῶσον ἡμᾶς, Υἱέ Θεοῦ, ὁ ἀναστάς ἐκ νεκρῶν, ψάλλοντάς Σοι ἀλληλούϊα». Σῶσε μας, Υἱέ Θεοῦ, Σύ, πού ἀναστήθηκες ἀπό τούς νεκρούς, ἐμᾶς πού Σοῦ ψάλλουμε^. Ἀλληλούϊα, πού εἶναι ἑβραϊκή λέξη καί σημαίνει: «Αἰνεῖτε τόν Κύριον». Τό τρίτο ἀντίφωνο στή σημερινή του μορφή εἶναι τό Ἀπολυτίκιο τῆς ἡμέρας. Τά Ἀπολυτίκια εἶναι ἀντιπροσωπευτικοί ὕμνοι τῆς κάθε ἑορτῆς, εἴτε τῆς Κυριακῆς, εἴτε τῆς Δεσποτικῆς ἤ Θεομητορικῆς ἑορτῆς, εἴτε τῆς ἑορτῆς σέ μνήμη Ἁγίου. Τό Ἀπολυτίκιο στή θέση τοῦ τρίτου Ἀντιφώνου παίρνει πάλι τή θέση τοῦ ἐφυμνίου, ἔπειτα ἀπό ἕναν ψαλμικό στίχο, κατάλληλο κάθε φορά στήν περίπτωση. Τά Ἀπολυτίκια εἶναι ἀπό τούς πιό γνωστούς ὔμνους τῆς Ἐκκλησίας. Εἶναι τά κατεξοχήν λεγόμενα τροπάρια, πού περιέχουν σέ μία θαυμαστή περίληψη τήν ὑπόθεση τῆς κάθε ἑορτῆς τῆς Ἐκκλησίας. Ἀλλά καί ἡ μουσική ἐπένδυση τῶν Ἀπολυτικίων εἶναι ἀπό τίς πιό ἁπλές τῆς ἐκκλησιαστικής ψαλμωδίας, ὥστε ὅλοι σχεδόν οἱ πιστοί ξέρουν νά τά ψάλλουν.

            Καί εἶναι αὐτό ἕνα μεγάλο ἀκριβῶς κέρδος ἀπό τή θεία λατρεία στίς ψυχές τῶν πιστῶν. Φεύγοντας ἀπό τήν ἱερή σύναξη ὁ πιστός μπορεῖ σέ κάποιες στιγμές τῆς ἡμέρας νά σιγοψάλλει τά ἱερά αὐτά ἄσματα. Γι’ αὐτό, ἄν δέν εἶναι τρόπος ὅλο τό Ὑμνολόγιο τῆς Ἐκκλησίας νά εἶναι καί στό στόμα τοῦ Ὀρθοδόξου λαοῦ, ἀλλά τά Ἀπολυτίκια, καθώς καί τά ἄλλα ἀντίφωνα, μποροῦν νά τά ξέρουν καί νά τά ψάλλουν ὅλοι, ἀπό τά πολλά ἀκούσματα πού ἔχουν ἀπό τίς πολλές ἱερές συνάξεις, πού παρακολουθοῦν.

            Σ’ αὐτό τό σημεῖο εἶναι σκόπιμο νά σχολιάσουμε τήν ἄποψη ὁρισμένων  πού ὑποστηρίζουν πώς στήν ἀρχαία Ἐκκλησία τῶν πρώτων αἰώνων ἔψαλλαν ὅλοι στήν Ἐκκλησία, καί θέλουν νά ἐπαναφέρουν ἐκεῖνο τόν ἀρχαῖο τάχα τρόπο τῆς ψαλμωδίας. Μάλιστα ἰσχυρίζονται πώς δέν πρέπει ἡ κατάσταση αὐτή νά συνεχισθεῖ καί ἐπιβάλλεται νά γίνει μία ἁγία ἐπανάσταση μέσα στό λειτουργικό χῶρο. (1) Ἐπ’ αὐτοῦ νά μεταφέρουμε τήν ἀπάντηση τοῦ μακαριστοῦ ἐπισκόπου Διονυσίου Ψαριανοῦ, μητροπολίτου Κοζάνης, τοῦ κατεξοχήν ἀξιολόγου καί εἰδήμονα στά θέματα τά λειτουργικά τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ἔγραφε ὁ μακαριστός Ἐπίσκοπος: «Ἀβασάνιστα πολλές φορές ἀκοῦμε καί λένε κάποιοι ὅτι στόν ἀρχαῖο καιρό ἔψαλλαν ὅλοι στήν Ἐκκλησία, καί θέλουν νά ἐπαναφέρουν ἐκεῖνο τόν ἀρχαῖο τάχα τρόπο τῆς ψαλμωδίας. Ἀλλ’ αὐτό εἶναι ἀνιστόρητο. Ποτέ στή Θεία Λειτουργία δέν ἔψαλλε ὅλη ἡ σύναξη τῶν πιστῶν. Στίς «Διαταγές τῶν Ἀποστόλων» βλέπουμε νά γίνεται λόγος γιά ψάλτες καί γιά ἀναγνῶστες, πού θά πεῖ πώς δέν ἔψαλλε ὅλος ὁ λαός, οὔτε πώς ὁ καθένας μποροῦσε νά σηκωθεῖ καί νά διαβάζει. Στίς ἐπιστολές τοῦ Ἀποστόλου Παύλου σέ κάποια σημεῖα βλέπουμε πώς γίνονταν κάτι τέτοιες καί ἄλλες ἀκαταστασίες, τίς ὁποίες ὁ Ἀπόστολος θέλει νά προλάβει, γι’ αὐτό καί γράφει: «Πάντα εὐσχημόνως καί κατά τάξιν γινέσθω», ὅλα νά γίνονται ὄμορφα καί μέ τάξη. Ἡ ἀλήθεια, λοιπόν, εἶναι ὅτι δέν ἔψαλλε ποτέ ὅλος ὁ λαός, ἀλλά ἔλεγαν μόνον τό «Ἀμήν», τό «Κύριε ἐλέησον» καί τά ἐφύμνια τῶν ψαλμῶν» (2)

            Καί ὁ μακαριστός πανεπιστημιακός καθηγητής Ἰωάννης Φουντούλης, εἰδικός λειτουργιολόγος, σέ ἱερατικό συνέδριο τῆς ἱερᾶς μητροπόλεώς μας σημείωνε: «Ἡ ἐπιζητούμενη συμμετοχή τοῦ λαοῦ στήν ψαλμωδία εἶναι δύσκολο πρᾶγμα, καί ἰδίως στίς ἀκολουθίες τοῦ ἑσπερινοῦ καί τοῦ ὄρθρου…Στη Θεία Λειτουργία ὅμως ὑπάρχουν σύντομες ἀπαντήσεις στίς διακονικές ἤ ἱερατικές προτροπές: ὅπως «Ἀμήν», «Κύριε ἐλέησον», «Παράσχου, Κύριε», «και μετά τοῦ πνεύματός σου», τά ἁπλά ἐφύμνια: «ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου….», «Σῶσον ἡμᾶς Υἱέ Θεοῦ….», τά ἀπολυτίκια. Στόν καλό καί δραστήριο ἱερέα, συνέχιζε ὁ μακαριστός καθηγητής, ἀπόκειται τό ἔργο τῆς ἐνθαρρύνσεως τοῦ λαοῦ γιά τήν συμμετοχή του στήν ψαλμωδία, σέ συνεργασία καί ὑπό τήν καθοδήγηση πάντοτε τῶν ψαλτῶν» (3)

            Γιά πολλούς λόγους, καί μάλιστα γιά νά μή γίνεται ἀταξία, δέν ψάλλουν τώρα ὅλοι οἱ πιστοί, πού εἶναι μέσα στό ναό και σ’ αὐτά τα ἐλάχιστα, πού ἐψάλλοντο στήν πρώτη Ἐκκλησία ἀλλ’ ἀντιπροσωπεύονται ἀπό τούς ψάλτες καί τούς ἀναγνῶστες σ’ ὅλα τά σημεῖα τῆς Θείας Λειτουργίας.