ΚΥΡΙΑΚΗ 6 ΜΑΪΟΥ 2012 Η ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΨΑΛΜΩΔΙΑ

Κατά τήν τέλεση τῆς Θείας Λειτουργίας ἡ λατρευτική σύναξη τῶν πιστῶν ἀπευθύνεται στόν Τριαδικό Θεό μέ τρεῖς τρόπους. Μέ τίς αἰτήσεις – δεήσεις καί τά ἱερά ἀναγνώσματα, πού ἀπαγγέλονται, μέ τίς εὐχές, πού διαβάζονται καί μέ τήν ψαλμωδία, πού ἀποτελεῖ τήν  ἐκκλησιαστική μουσική. Γι’αὐτήν τήν  τελευταία θά  μεταφέρουμε ὁρισμένα σχόλια ἀπό εἰδήμονα ἐκκλησιαστικά πρόσωπα. Κατ’ ἀρχήν ἡ ψαλμωδία εἶναι πολύ καλή γλῶσσα τῆς θεολογίας καί τοῦ κηρύγματος, γιατί ὅσα δέν μποροῦμε νά ποῦμε πολλές φορές μέ τό λόγο, τά ἐκφράζουμε καλύτερα μέ τήν ψαλμωδία. Στούς ἱερούς ὕμνους ἡ Ἐκκλησία συνοδεύει τό λόγο καί τόν τονίζει μέ τή μουσική. Καί αυτό εἶναι βασικό, γιατί θά πεῖ πώς πάντα τήν πρώτη θέση στή θεία λατρεία ἔχει ὁ λόγος καί ὕστερα ἡ μουσική. Αὐτή στή λατρευτική σύναξη δέν εἶναι σκοπός, ἀλλά μέσον. Ἕνα παιδαγωγικό μέσον, πού ἐξυπηρετεῖ τό σκοπό τῆς θείας λατρείας. Στήν ἐκκλησιαστική σύναξη δέν ψάλλουμε, γιά νά αἰσθανθοῦμε μέσα μας αὐτό πού λέγεται καλλιτεχνική συγκίνηση, ἀλλά γιά νά ζήσουμε τήν ἱερή κατάνυξη στή σχέση μας μέ τήν Παρουσία τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ.

            Εἶναι ἰδιαίτερα σημαντικό πώς Συνοδικοί Κανόνες τῆς Ἐκκλησίας ὁρίζουν πώς ἡ ψαλμωδία δέν εἶναι φωνές καί κραυγές καί θεατρική μουσική ἐπίδειξη, ἀλλά μέ ἤρεμη καί φυσική φωνή, καί σύμφωνα μέ τήν ἐκκλησιαστική παράδοση, νά ψάλλονται οἱ ἱεροί ὕμνοι. Οὔτε ὁ ἀνατολίτικος ἀμανές, οὔτε ἡ ἑπτανησιακή καντάδα εἶναι ἡ ψαλμωδία τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά ἡ πατροπαράδοτη Βυζαντινή λεγόμενη μουσική. Μ’ αὐτή τήν ἁπλή καί κατανυκτική μελωδία, πού τονίζει καί ὑπογραμμίζει τά νοήματα τοῦ λόγου. Ἡ Ὀρθόδοξη λατρεία καί ἀπό τήν ἄποψη αὐτή εἶναι λογική, κυριαρχεῖ δηλαδή σ’ αὐτήν ὁ λόγος καί ὡς εὐχή καί ὡς ψαλμωδία. Μία ψαλμωδία, πού μᾶς κάνει νά προσέξουμε περισσότερο τή μουσική παρά τό λόγο, δέν εἶναι καλή γιά τή θεία λατρεία. Ὁ λόγος καί ἡ μουσική εἶναι ἔτσι σφιχτά δεμένα, πού καί τά δύο μαζί ἀποτελοῦν ἑνιαῖο ἄκουσμα. Ὄχι μία μουσική, πού μᾶς εὐχαριστεῖ τήν ἀκοή, ἀλλά ἕνας μουσικά τονισμένος λόγος πού μᾶς διδάσκει. Στή λειτουργική μας σύναξη δέν ψάλλουμε γιά νά διασκεδάσουμε, ἀλλά γιά νά προσευχηθοῦμε. (1)

            Ἄν ἡ ὑμνογραφία εἶναι τό ἀσίγητο στόμα καί φωνή τῆς Ἐκκλησίας, ἡ μελωδία – ψαλμωδία εἶναι τό κατάλληλο ἔνδυμά της. Ὑπάρχει γιά τόν λόγο, γιά νά καθιστᾶ καταληπτό τό λόγο καί χωρίς νά μπορεῖ νά ὑπάρξει χωρίς αὐτόν, ὡς αὐτόνομη μουσική τέχνη. Στόχος τῆς ψαλμωδίας στήν  ἐκκλησιαστική λατρεία δέν εἶναι ἡ τέρψη ἤ ἡ συναισθηματική διέγερση, ἀλλά ἡ δημιουργία κλίματος κατανύξεως. Ἄλλωστε αὐτός εἶναι ὁ σκοπός σύνολης τῆς Λατρείας: ἡ κατάνυξη, ἡ αὐτομεμψία καί μετάνοια. Ἀκόμα καί κατ’ αὐτή τήν ἡμέρα τοῦ Πάσχα, τήν  «πανήγυριν πανηγύρεων» ἡ ἀτμόσφαιρα δέν εἶναι μόνο δοξολογητική, εὐχαριστιακή, ἀλλά και μετανοητική. Ἡ μουσική τῆς ἐκκλησιαστικῆς λατρείας δέν μπορεῖ νά θεωρηθεῖ ποτέ ὡς μουσική ἀκροάματος, δηλαδή ὡς εἶδος συναυλίας. Καί τοῦτο γιατί εἶναι λειτουργική. Ὁ φυσικός της χῶρος εἶναι ἡ λατρεία. Αὐτήν διακονεῖ καί μόνο γι’ αὐτήν ὑπάρχει. Μέσα ἀπό τή διακονία τοῦ μυστηρίου μετέχει τῆς χάριτος καί μεταδίδει χάρη, ἀλλά στά ὅρια τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ σώματος, πού εἶναι ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ.

            Ὁ Θεός ἐπιτρέπει, ἐξ ἄλλου τήν εὐχαρίστηση τῆς μελωδίας γιά τήν ὑποβοήθηση τοῦ ἀνθρώπου, καί μάλιστα γιά λόγους παιδαγωγικούς, πνευματικούς καί κοινωνικούς. Ἡ εὐχαρίστηση ὅμως ἔχει τά ὁριά της. Εἶναι τόση, ὥστε νά μήν παραβλάπτεται τό οὐσιῶδες μέρος τοῦ ὕμνου, ὁ λόγος. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Νύσσης χρησιμοποιεῖ ἕνα παράδειγμα ἀπό τήν μαγειρική: «Τό προσόψημα, δηλαδή τό καρύκευμα, τῆς πνευματικής τροφῆς εἶναι ἡ μελωδία. Τό καρύκευμα ὅμως σέ πληθωρική δόση καταστρέφει τή γεύση τῆς τροφῆς, γιατί τό ὑπέρμετρα «γλυκύ» δέν διαφέρει τοῦ «πικροῦ», ὅπως εἶναι γνωστό. Ὁ ρόλος τῆς μελωδίας συνίσταται στό νά δημιουργεῖ στήν ψυχή «σώφρονα λογισμόν». Ὅπως συμπληρώνει καί ὁ ἱερός Χρυσόστομος: «οὐκ ἔστιν θέατρον ἡ Ἐκκλησία, ἵνα πρός τέρψιν ἀκούωμεν», δηλαδή δέν εἶναι ἡ Ἐκκλησία θέατρο, πού νά ἀκοῦμε γιά εὐχαρίστηση. Συμπερασματικά, λοιπόν, ἡ εὐχαρίστηση στή λατρεία ἔχει ὅρια. Οἱ προσπάθειες αἰσθητικοῦ ὡραϊσμοῦ τῆς λατρείας, μέ κοσμικές ἐπεμβάσεις στή μουσική τῆς ἐκκλησιαστικῆς λατρείας, ὁδηγοῦν συνήθως στή θεατρικοποίηση τῆς λατρείας καί στήν ἀπομάκρυνσή της ἀπό τό ἦθος και ὕφος τῆς ψαλμωδίας της. Ἔτσι οἱ προσπάθειες αὐτές, ὄχι μόνον δέν ἀνανεώνουν τή λατρεία, ἀλλά ὁδηγοῦν στήν ἐκκοσμίκευση, δηλαδή τήν ἀπομάκρυνση ἀπό τόν ἐκκλησιαστικό χαρακτήρα της. Αὐτό τό ὁποῖον χρειαζόμαστε εἶναι μία λειτουργική ἀφύπνιση, πού δέν πραγματοποιεῖται ὅμως μέ τή θεατροποίηση καί ὡραιοποίηση τῆς λατρείας μας (ὅπως παράδειγμα ἡ χρήση μουσικῶν ὀργάνων). Ἡ ἐκκλησιαστική ψαλμωδία διακονεῖ τό λαό τοῦ Θεοῦ στήν  πνευματική του πορεία, λειτουργώντας στό μυστήριο τῆς σωτηρίας, δηλαδή τῆς καθάρσεως, τοῦ φωτισμοῦ καί τῆς θεώσεως. Ὅπως τοῦ δόγματος τῆς ἀληθείας, τό ἴδιο καί τῆς τέχνης τῆς ψαλμωδίας ἡ ἐνέργεια, εἶναι θεραπευτική καί σωτηριολογική. (2)