Ιερός Ναός Αγίας Σοφίας Δράμας

Το παλιότερο σωζόμενο κτίσμα της Δράμας

Ο Ιερός Ναός της Αγίας Σοφίας είναι το παλιότερο σωζόμενο κτίσμα της Δράμας. Η ηλικία του υπερβαίνει ήδη τα χίλια χρόνια, αφού, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ειδικών, η ανέγερση του τοποθετείται, μαζί με την ανέγερση των τειχών, μέσα στο 10ο αιώνα. Για την κατασκευή του ναού χρησιμοποιήθηκαν οι ίδιες πέτρες που χρησιμοποιήθηκαν και για την κατασκευή των τειχών.

Ήταν ως επί το πλείστον πέτρες της περιοχής (προερχόμενες από τον παρακείμενο χείμαρρο του Μοναστηρακίου) αλλά και οικοδομικό υλικό από άλλα παλαιότερα κτίσματα. Μεταξύ των λίθων παρεμβάλλονται επίσης και ζώνες πλίνθων. Οι συνθήκες ανέγερσης του μνημείου μας είναι άγνωστες, η οικοδόμηση του όμως πέφτει μέσα σε περίοδο μεγάλης ακμής του Βυζαντίου, στη διάρκεια της οποίας στο θρόνο ανέρχεται μια σειρά σπουδαίων αυτοκρατόρων της Μακεδονικής δυναστείας, που αρχίσει με τον Λέοντα ΣΤ΄ τον Σοφό (866912) και τελειώνει με τον Βασίλειο Β΄ τον Βουλγαροκτόνο (9761026).

Δεν γνωρίζουμε πως ήταν η Δράμα τον 10ο αιώνα, Υπήρχε άραγε γύρω από τα νερά των πηγών της Αγίας Βαρβάρας κάποιο «πολίχνιον»που συνέχιζε την ιστορία της αρχαίας πόλης με τα ιερά του Διονύσου και των άλλων ελληνικών θεών;

Σώζονταν ακόμη τα απομεινάρια της πρωτοχριστιανικής βασιλικής που είχε ανεγερθεί κατά τα πρωτοχριστιανικά χρόνια στη θέση, κατά πάσα πιθανότητα των παγανιστικών ιερών; Ή μήπως ο τόπος είχε εγκαταλειφθεί ολοκληρωτικά ως ανασφαλής εξαιτίας των ακατάσχετων βαρβαρικών επιδρομών ή άλλων πιέσεων;

Δεν είμαστε σε θέση να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα, ωστόσο, σύμφωνα με ένα πιθανό σενάριο, η Αγία Σοφία θα μπορούσε να εκληφθεί ως η αιτία για την επανεμφάνιση της Δράμας στο ιστορικό προσκήνιο ύστερα από απουσία αιώνων. Λίγο αργότερα (από τον 120 αιώνα) θα κάνει η πόλη και ονομαστικά την εμφάνιση της στις φιλολογικές πηγές.

Συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του ναού της Αγίας Σοφίας, ιδιαίτερα οι κόγχες που σχηματίζονται στις στενές πλευρές του νάρθηκα, παραπέμπουν κατά τη γνώμη ειδικών σε πρώιμους χριστιανικούς ναούς που χρησιμοποιήθηκαν ως καθολικά μονών. Δεν αποκλείεται, επομένως, η Αγία Σοφία να χτίστηκε αρχικά ως καθολικό μονής στη θέση μιας απόκεντρης αλλά γραφικής περιοχής, προικισμένης με άφθονα νερά και πλούσια βλάστηση.

“ Οι συνθήκες ανέγερσης του μνημείου μας είναι άγνωστες, η οικοδόμηση του όμως πέφτει μέσα σε περίοδο μεγάλης ακμής του Βυζαντίου, στη διάρκεια της οποίας στο θρόνο ανέρχεται μια σειρά σπουδαίων αυτοκρατόρων της Μακεδονικής δυναστείας ”

Ο 10ος αιώνας, εποχή της βυζαντινής εποποιίας, πρόσφερε πλέον τις απαραίτητες συνθήκες ασφαλείας ακόμη και σε περιοχές εκτός των αστικών κέντρων. Άλλωστε η ένδοξη μεγαλούπολη των Φιλίππων δεν ήταν πολύ μακριά... Είναι πολύ πιθανόν ότι η ύπαρξη του μοναστηριού δίπλα στα νερά έδωσε πάλι στη θέση κάποια σημασία (θρησκευτική, αν όχι και στρατηγική), με αποτέλεσμα να κριθεί αμέσως μετά άξια οχυρώσεως.

Το αίσθημα της ασφάλειας που πρόσφερε το νεότευκτο κάστρο προσείλκυσε και πάλι κόσμο για μόνιμη εγκατάσταση εντός του οχυρωματικού περιβόλου. Κάπως έτσι μάλλον θα πρέπει να άρχισε την ιστορία του το μεσαιωνικό «πολίχνιον» της Δράμας από το οποίο κατάγεται η νεότερη πόλη.

Ο Ναός της Αγίας Σοφίας πρέπει να ήταν αρχικά χτισμένος στο υψηλότερο σημείο της περιοχής, το επίπεδο του οποίου ήταν τότε αρκετά χαμηλότερο από το σημερινό. Μεταγενέστερες επιχωματώσεις συντέλεσαν στην άνοδο του επιπέδου, με αποτέλεσμα να «Βυθιστεί» το κτίσμα στο έδαφος και να ενισχυθεί έτσι η στατικότητα του. Αυτός ήταν ίσως και ο λόγος που το κτίριο σώθηκε από το φοβερό σεισμό του 1829, ο οποίος ισοπέδωσε τη Δράμα. Βεβαίως ο ναός, όπως σώζεται σήμερα, είναι προϊόν διαδοχικών οικοδομικών φάσεων, που άρχισαν, καθώς φαίνεται, από τα βυζαντινά ακόμη χρόνια. Πρόκειται για το τρουλλαίο μεταβατικού τύπου ναό με περίστωο. Αποτελείται, όπως και άλλοι παρόμοιοι ναοί, από έναν κεντρικό κύβο που στεγάζεται με τρούλλο, ο οποίος εδράζεται σε τέσσερις ογκώδεις πεσσούς συνδεόμενους μεταξύ τους με τόξα και σφαιρικά τρίγωνα.

Τον κεντρικό αυτό χώρο περιβάλλουν από τις τρεις πλευρές (βόρεια, νότια και δυτική) επιμήκεις διάδρομοι χαμηλότερου ύψους στεγασμένοι με συνεχείς ημικυλινδρικές καμάρες. Οι δύο από τους αυτούς τους διαδρόμους (ο βόρειος και ο νότιος) σχηματίζουν τα δύο κλίτη του ναού, ενώ ο δυτικός τον νάρθηκα, του οποίου οι στενές πλευρές απολήγουν σε αβαθείς, ελεφρώς τετραγωνισμένες στο κατώτερο τμήμα τους, κόγχες διαμορφωμένες μέσα στο πάχος του τοίχου. Ομοίως και τα κλίτη απολήγουν προς την πλευρά του ιερού βήματος σε ημικυκλικές κόγχες που εγράφονται και αυτές μέσα στο πάχος του ανατολικού τοίχου. Οι κόγχες αυτές (πρόθεση και διακονικό) δεν επικοινωνούσαν αρχικά με το ιερό βήμα. Η πρόθεση συνδέθηκε με το ιερό βήμα με μεταγενέστερο άνοιγμα των βυζαντινών χρόνων, ενώ το διακονικό παραμένει και σήμερα ξεχωριστό παρεκκλήσι αφιερωμένο στη Θεοτόκο.

“ Ο Ναός της Αγίας Σοφίας πρέπει να ήταν αρχικά χτισμένος στο υψηλότερο σημείο της περιοχής, το επίπεδο του οποίου ήταν τότε αρκετά χαμηλότερο από το σημερινό. Μεταγενέστερες επιχωματώσεις συντέλεσαν στην άνοδο του επιπέδου, με αποτέλεσμα να «Βυθιστεί» το κτίσμα στο έδαφος και να ενισχυθεί έτσι η στατικότητα του ”

Το κεντρικό τμήμα του ναού επικοινωνεί με τα κλίτη μέσω «τριβήλων» (τριπλών τοξοστοιχιών), τα οποία σχηματίζονται εκατέρωθεν από δύο ζεύγη κιόνων, που προέρχονται από παλαιότερα κτίρια. Τέτοιο τριβηλό υπήρχε και προς την πλευρά του νάρθηκα, αφαιρέθηκε όμως για να διευρυνθεί ο χώρος, πιθανότατα τότε που ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί. Στη νότια πλευρά της αψίδας του ιερού βήματος σώζεται υπόλειμμα παλαιότερης τοιχογράφησης, η οποία έχει εξαφανιστεί κάτω από μεταγενέστερα επιχρίσματα.

Ο τρούλος του ναού σχηματίζεται από υψηλό, οκτάπλευρο εξωτερικά, τύμπανο, το οποίο πατά σε εμφανή τετράπλευρη βάση. Έχει τέσσερα παράθυρα (ένα σε κάθε του πλευρά που αντιστοιχεί σε σημείο το ορίζοντα). Η αψίφα του ιερού βήματος είναι εξωτερικά τρίπλευρη και έχει παράθυρα στην κεντρική πλευρά. Η τοιχοδομία της αψίδας και όλης της ανατολικής πλευράς του ναού έχουν δώσει στους επιστήμονες τις περισσότερες πληροφορίες για την ιστορία και την ηλικία του μνημείου.

Ενδιαφέροντα στοιχεία της ανατολικής πλευράς είναι τα εντοιχισμένα θραύσματα δύο επιγραφών, μιας λατινικής και μιας ελληνικής. Το αρχικό κτίσμα καλυπτόταν από μονόρριχτες στέγες και διέθετε εφτά, τουλάχιστον, παράθυρα.

Κατά την οθωμανική περίοδο ο ναός της Αγίας Σοφίας, μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος με την ονομασία «Μπέη τζαμί». Πότε ακριβώς έγινε αυτή η αλλαγή δεν μας είναι γνωστό. Για την εξυπηρέτηση των νέων αναγκών προστέθηκε τότε στη δυτική πλευρά του κτιρίου ο ευρύχωρος προθάλαμος, το επίπεδο του οποίου είναι κατά δύο μέτρα υψηλότερο από το επίπεδο του παλαιού ναού. Τα δύο επίπεδα επικοινωνούν μεταξύ τους με σκάλα από οχτώ μαρμάρινα σκαλοπάτια. Στη δυτική πλευρά του προθαλάμου, στον αντίποδα του ιερού βήματος υπάρχει κόγχη, η οποία θα μπορούσε να έχει χρησιμεύσει ως «μιχράμπ» του τεμένους, αν και η θέση της δεν είναι η πλέον ενδεδειγμένη (σίγουρα δεν δείχνει προς την κατεύθυνση της Μέκκας).

Στη νότια πλευρά του ναού οικοδομήθηκε, κατά το πρότυπο του τρούλλου, οκταγωνικός μιναρές, ο οποίος χρησιμεύει σήμερα ως κωδωνοστάσιο. Τέλος, ο χώρος βορείως του ναού χρησιμοποιήθηκε ως μουσουλμανικό νεκροταφείο (μιζάρ).

“ Οι πληροφορίες για τη χρονολογία και τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του ναού προέρχονται από το άρθρο των Α. Κούντουρα και Χ. Μπακιρτζή (Η Αγία Σοφία Δράμας», που περιέχεται στον τόμο «Η Δράμα και η Περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Πρακτικά Επιστημονικής Συνάντησης _Δράμα 2425 Νοεμβρίου 1989), Δράμα 1992 ”

Δεν είναι βέβαιο αν ο ναός ήταν αφιερωμένος εξαρχής στην Αγία Σοφία. Δυστυχώς μια μαρτυρά του 13ου αιώνα, που αναφέρεται στην εκκλησία του κάστρου της Δράμας, δεν μας δίνει καμιά σχετική πληροφορία. Σύμφωνα με επιγραφή, χαμένη σήμερα, της οποίας την ύπαρξη πιστοποιεί ένας ιερές με σημείωνα του στον κώδικα της Μητροπόλεως Δράμας (1861), ο ναός ήταν αρχικά αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Κατά τη διάρκεια της πρώτης βουλγαρικής κατοχής (191213) οι Βούλγαροι σχεδίαζαν να μετατρέψουν την εκκλησία σε μουσείο, γεγονός που προκάλεσε τη σφορδή αντίδραση του Μητροπολίτη Αγαθαγγέλου του Μάγνητος. Μετά την απελευθέρωση της Δράμας από τους Βουλγάρους (1913) ο ναός αποδόθηκε και πάλι στην ορθόδοξη χριστιανική λατρεία.

Φαίνεται ότι κατά τις επόμενες βουλγαρικές κατοχές το βουλγαρικό σχέδιο για τη μετατροπή του ναού σε μουσείο εγκαταλείφθηκε και το μόνο ίχνος που υπάρχει σήμερα στο ναό από το πέρασαμ τω Βουλγάρων είναι τα υπολείμματα κυριλλικών γραμμάτων που διακρίνονται ακόμη αμυδρά σε εικόνες του τέμπλου.

Τον εικονογραφικό διάκοσμο του ναού, εκτός από το υπόλειμμα εικονογράφησης που διασώζεται στο ιερό βήμα και τον Παντοκράτορα του τρούλλου, τον αποτελούν σήμερα αποκλειστικά φορητές εικόνες, από τις οποίες ενδιαφέρον παρουσιάζει η λαϊκότροπη εικόνα της Δευτέρας Παρουσίας που βρίσκεται πάνω από την κλίμακα, στην ανατολική πλευρά του προθαλάμου. Φέρει τη χρονολογία «1917».

Ο ναός της Αγίας Σοφίας αποτελεί πραγματικό κόσμημα για τη Δράμα και είναι για τους πιστούς ένας πανίερος και κατανυχτικός χώρος λατρείας, που προσθέτει στην απαστράπτουσα αίγλη της ορθόδοξης ιεροπραξίας και την αίγλη της μακρόχρονης ιστορίας του.