Ἐκδήλωση πρὸς τιμὴν τοῦ Παναγιωτάτου Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου
ΜΕΓΑΡΟ ΜΟΥΣΙΚΗΣ 24.11.2021
Ἐκδήλωση πρὸς τιμὴν τοῦ Παναγιωτάτου Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου ἐπὶ τ ῇ τριακονταετία εὐκλεοῦς Πατριαρχίας του διοργανώθηκε ἀπὸ τὴν Ἀδελφότητα τῶν Ὀφφικιαλίων τοῦ Οἰκουμενικοῦ Θρόνου «Παναγία ἡ Παμμακάριστος» στὴν Αἴθουσα “Δημήτρης Μητρόπουλος” στὸ Μέγαρο Μουσικῆς Ἀθηνῶν, τήν Τετάρτη 24 Νοεμβρίου 2021, παρουσία τῆς Προέδρου τῆς Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου, τοῦ Πρωθυπουργοῦ Κυριάκου Μητσοτάκη, τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος Ἱερωνύμου, ἱεραρχῶν καὶ ὀφφικιαλίων τοῦ Θρόνου.
Τὸν Πατριάρχη προσφώνησε ὁ Πρόεδρος τῆς Ἀδελφότητος, Ἄρχων Ἀθανάσιος Μαρτίνος.
Χαιρετισμούς ἀπηύθηναν ἡ Πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας καί ὁ Πρωθυπουργὸς.
Κύριος ὁμιλητής γιὰ τὴν σημαντικὴ καὶ οἰκουμενικὴ προσφορὰ τοῦ Πατριάρχη ἦταν ὁ Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης μας κ. Παῦλος, ὁ ὁποῖος ὁμίλησε μέ θέμα «Ἡ κοινωνική προσφορά καί μαρτυρία τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου κ. Βαρθολομαίου». Ἡ ὁμιλία του ὁλοκληρώθηκε μὲ ἕνα βίντεο τοῦ σεβαστοῦ Ἀρχιμ. Δοσιθέου, Ἡγουμένου τῆς Μονῆς Τατάρνης Εὐρυτανίας, ἐραστοῦ τοῦ Φαναρίου καὶ τῆς Πόλεως.
Ὁ Πατριάρχης, ἐμφανῶς συγκινημένος, ἔκλεισε τὴν ἐκδήλωση μὲ τὸν δικό του οἰκουμενικὸ λόγο καὶ ὁ Σύλλογος Μουσικοφίλων Κωνσταντινουπόλεως, ὑπὸ τὴν διεύθυνση τοῦ γεραροῦ Δημοσθένη Παϊκόπουλου, ἔψαλε ἕνα ἀπολυτίκιο ποὺ συνέθεσε εἰδικὰ γιὰ τὴν Πατριαρχικὴ ἐπέτειο ὁ Ὑμνογράφος τῆς Μ.τ.Χ.Ε. Ἀθανάσιος Σιμωνοπετρίτης καὶ τὸν Πολυχρονισμὸ τοῦ Πατριάρχου.
Στή συνέχεια παραθέτουμε βιντεοσκοπημένη τήν ὁμιλία καί
VIDEO
ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΔΡΑΜΑΣ ΠΑΥΛΟΥ
ΟΜΙΛΙΑ
ΘΕΜΑ: «Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ»
ΡΗΘΕΙΣΑ
ΕΙΣ ΤΟ ΜΕΓΑΡΟΝ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ
ΕΙΣ ΤΗΝ ΔΙΟΡΓΑΝΩΘΕΙΣΑΝ ΕΚΔΗΛΩΣΙΝ
ΥΠΟ ΤΗΣ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΟΣ ΟΦΦΙΚΙΑΛΩΝ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ
«ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΠΑΜΜΑΚΑΡΙΣΤΟΣ»
ΕΠΙ Τῌ ΕΠΕΤΕΙῼ ΤΩΝ ΕΞΗΚΟΝΤΑ ΕΤΩΝ ΙΕΡΩΣΥΝΗΣ ΚΑΙ ΤΡΙΑΚΟΝΤΑ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΑΣ ΤΗΣ Α.Θ.Π. ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ
κ.κ. ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΥ
"δόσις δ᾿ ὀλίγη τε φίλη τε"
(κατά τόν θεῖον Ὅμηρον. Ὀδυσσείας ζ΄ 208)
ΚΔ΄(24) ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ ͵ Β ΚΑ΄ (2021)
Ἡ Ἀδελφότητα Ὀφφικιάλων τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας "Παναγία ἡ Παμμακάριστος", δηλαδή οἱ Ἄρχοντες καί Λογάδες τοῦ Γένους ἐδῶ στήν ἕδρα τους διοργάνωσαν τήν ἀποψινή ἑσπερίδα γιά νά τιμήσουν τόν ἀρχηγό τοῦ Γένους, τόν Οἰκουμενικό Πατριάρχη καί πατέρα μας κ.κ. Βαρθολομαῖο πού τό ἔτος αὐτό πού διανύουμε ἄγει διπλῆ ἐπέτειο ἑξήντα χρόνων ἀπό τήν εἴσοδό του στίς τάξεις τοῦ ἱεροῦ κλήρου, καί τριάντα χρόνων εὐκλεοῦς πατριαρχίας.
Εὐχαριστῶ τήν Ἀδελφότητα γιά τήν ἐξαιρετική τιμή πρός τό πρόσωπό μου μέ τήν ἀνάθεση τοῦ πανηγυρικοῦ λόγου τῆς ἑορτίου αὐτῆς ἐκδηλώσεως. Ἀποφεύγοντας τούς "ψευδεῖς ὕθλους", διακονῶ τόν λόγο, ὡς εὐλαβική ἀναπόληση τῶν εὐεργεσιῶν τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας πρός τήν ἀνθρωπότητα καί τῶν κατά καιρούς ἐπικεφαλῆς τῆς ἱερᾶς της νηός, τῶν Πατριαρχῶν καί εἰδικῶς τοῦ μακροβιωτέρου πατριάρχου Βαρθολομαίου τοῦ Ἰμβρίου.
Ἀπό τό περίβλεπτο αὐτό βῆμα τῆς πόλεως τῶν Ἀθηνῶν, ὅπου κατά τούς κάτω χρόνους ἦταν «πρυτανεῖον τῆς σοφίας» κατά Πλάτωνα, «δαιμόνιον πτολίεθρον» κατά Πίνδαρον, «Ἑλλάς τῆς Ἑλλάδος» κατά τόν Θουκυδίδη1 , ἀρχίζω μέ ἐπίγνωση τῆς κατ᾿ ἄνθρωπον ἀδυναμίας μου, ὅπως γιά τέτοιες στιγμές εἰδικοῦ πνευματικοῦ βάρους τονίζει ὁ πολύς Εὐριπίδης: "Ὅταν λάβῃ τις τῶν λόγων ἀνήρ σοφός καλάς ἀφορμάς, οὐ μέγα ἔργον εὖ λέγειν".2
Γόνος ὤν τοῦ ἐκ Πόντου Ἑλληνισμοῦ, τοῦ χλευαστικά ὑπό τινων καλουμένου "ἀούτηδων", διακατέχομαι ἀπό βαθυτάτη συγκίνηση, διότι θά ὁμιλήσω ἐνώπιόν σας διά ἕναν ἄνθρωπο πού πρίν ἀπό τριάντα ὁλόκληρα χρόνια μέ ἀποφασιστικό βῆμα ἀνέβηκε τόν Γολγοθᾶ τοῦ πατριαρχικοῦ θρόνου περιβαλλόμενος τόν ἀκάνθινο στέφανο τῆς Πατριαρχείας, καί ἀγωνίζεται μέχρι σήμερα γιά τά δίκαια τῆς Ἐκκλησίας, τοῦ Γένους καί τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου ὑπερφυλετικῶς.
Ὁ Κωστῆς Παλαμᾶς στόν "Δωδεκάλογο τοῦ Γύφτου" μίλησε γιά τίς ἁρπακτικές διαθέσεις κατά τόν Μεσαίωνα διαφόρων φυλῶν ἀπό τήν Δύση καί τόν Βορρᾶ πού ἐπιχείρησαν νά ἁρπάξουν τήν μοναδική λαμπάδα φωτός καί πολιτισμοῦ πού διατηροῦσε ὁ Προμηθέας δεσμώτης ὄχι στόν Καύκασο, ἀλλά στό κέντρο τῆς οἰκουμένης, τήν Κωνσταντινούπολη.
Δυστυχῶς καί σήμερα ὑπάρχουν ξένοι καί ἡμέτεροι, οἱ ὁποῖοι ἐνστερνίζονται τήν διατύπωση καί τό φρόνημα τοῦ ταλαιπώρου Θεοκλήτου Φαρμακίδη, ἀρχιγραμματέως τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ὅτι ὁ Πατριάρχης ὁ τότε, Γρηγόριος ὁ Στ΄(Α΄1835-1840 καί Β΄1867- 1872) ἦτο Πατριάρχης τοῦ Μωχαμέτη καί ὄχι τοῦ Χριστοῦ, καί ἐπικαιροποιοῦν τούς παλαμικούς στίχους:
"Καί ἦταν ὅπου κόσμοι ἀντίμαχοι
μέ τήν ἴδια ἐρωτόπαθη μανία
ν᾿ ἀγκαλιάσουν λαχτάριζαν
τήν πανώρια Βοσπορίτισσα, τή μία.
Καί κατάλαμπρα ντυμένοι καταστάλαζαν
καί φιλούσανε τά χώματα
καί τά πόδια της πατοῦσαν,
σάν ἀκρίδες πέφταν οἱ λαοί,
μέλισσες ἐκεῖ οἱ λαοί πετοῦσαν.
Καί εἴτανε, ἡ πανώρια δύο γιαλιῶν
ἀφροκάμωτη νεράϊδα,
κι᾿ εἴσουν ἐσύ, ὦ Πόλη, ὦ Πόλη,
καί εἴτανε τῆς γῆς τό περιβόλι".
Ὁ Πατριάρχης τῆς Πόλεως αὐτῆς εἶναι ἡ ψυχή τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ἐκδηλώσεις τῆς ψυχῆς αὐτῆς εἶναι οἱ ἐθνικές παραδόσεις πού ὡς ψυχικές ἀρετές κοσμοῦν τόν Ἕλληνα, καί εἶναι ἡ ὑπερηφάνεια, ἡ ἀνεξαρτησία, ἡ εὐγένεια, ὁ πολιτισμός, ἡ εὐσέβεια πρός τό θεῖον, ἡ ἀγάπη πρός τόν κόσμο καί ἡ προσπάθεια γιά τήν ἀνύψωσή του. Τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο εἶναι τό θησαυροφυλάκιο πού διαφυλάσσει ὅλη τήν Ἑλληνική ζωή καί ψυχή, τίς παραδόσεις, τά ἤθη, καί κατάφερε σέ χρόνια σκοτεινά, μέσα ἀπό τρικυμίες καί φοβερές καταιγίδες νά διατηρήσει ἄσβεστο τό πῦρ τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως καί τῶν Ἐθνικῶν παραδόσεων, καί ὡς στήλη φωτεινή νά ὁδηγεῖ ἔθνη καί λαούς μέχρι σήμερα στήν αὐτογνωσία καί τήν ἐλευθερία. Καί γιά μέν τά ἐν Ἑλλάδι ἀρκεῖ καί μόνον νά ἀναφέρω τήν λέξη Μακεδονία. Ἀναλογισθῆτε, παρακαλῶ, ποιά θά ἦταν ἡ τύχη της χωρίς τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο.
Γιά τήν προσφορά αὐτή ὁ ἐξ Ἀργυρουπόλεως τοῦ Πόντου Δημοσθένης Οἰκονομίδης (1858-1938), ἐκ τῶν διδασκάλων τῆς Μεγάλης τοῦ Γένους Σχολῆς, συντάκτης τοῦ Ἱστορικοῦ Λεξικοῦ τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν καί διευθυντής τοῦ Μεσαιωνικοῦ της Ἀρχείου, δίκαια ἀπονέμει τόν ἔπαινο στήν Ἐκκλησία: "Πανταχοῦ τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἀπό τῆς ἡμέρας τῆς ὑποδουλώσεως τοῦ ἡμετέρου Ἔθνους ὑπῆρξεν (ἡ Ἐκκλησία) ὁ μόνος παρήγορος προστάτης αὐτοῦ, καί ἀνεδείχθη εἷς τῶν κυριωτάτων παραγόντων τῆς πνευματικῆς καί ἠθικῆς ἀναπλάσεως καί ἀναπτύξεως τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου, καί ἐμπεδώσεως τοῦ θρησκευτικοῦ καί ἐθνικοῦ αὐτοῦ φρονήματος. Καί ὑπό τήν ἔποψιν ταύτην ἀνεκτίμητοι ἀποδεικνύονται αἱ ὑπηρεσίαι τῶν ἑκασταχοῦ Μητροπόλεων πρός τό Γένος καί τήν Ἐκκλησίαν".3
Μέ τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο ἡ Ἑλλάς ἀναδεικνύεται σέ μόνιμη παγκόσμια πνευματική ὀντότητα καί δύναμη. Χωρίς αὐτό, ὑποβαθμίζεται σέ "μαχαλᾶ"τῆς Εὐρώπης.
Ἐπειδή ὁ Ἑλληνισμός εἶναι οἰκουμενικός, ἔτσι καί ἡ ἐν Κωνσταντινουπόλει Μεγάλη Ἐκκλησία, ὅπως μαρτυρεῖ ἡ ἀπ᾿ ἀρχῆς σύσταση καί ἱστορία της, εἶναι ἡ φιλόστοργη Μητέρα λαῶν καί Ἐθνῶν καί ὅλων ἀνεξαιρέτως τῶν κοινωνικῶν τάξεων, καί αὐτῶν ἀκόμα πού ἐκ πλάνης φυλετισμοῦ καί ἐθνικισμοῦ στρέφονται ἐναντίον της. Ἡ Ἐκκλησία, σύμφωνη πρός τόν ἀρχηγό της, σκορπίζει τά πνευματικά καί ὑλικά ἀγαθά της σέ ὅλους ἀνεξαιρέτως, διότι "οὐκ ἔνι Ἕλλην καί Ἰουδαῖος, περιτομή καί ἀκροβυστία, βάρβαρος, Σκύθης, δοῦλος, ἐλεύθερος".4
Β΄
Αὐτό ἀκριβῶς διά μέσου τῶν αἰώνων κηρύττει, διακονεῖ, καλλιεργεῖ καί προσφέρει στόν κόσμο τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο. Οἱ κατά καιρούς Οἰκουμενικοί Πατριάρχαι προσφέρουν τήν ἐν ἁγίῳ Πνεύματι ἐλευθερία, "ἐν θλίψεσιν, ἐν στενοχωρίαις, ἐν πληγαῖς, ἐν μακροθυμίᾳ, ἐν ἀγάπῃ ἀνυποκρίτῳ, ἐν λόγῳ ἀληθείας, διά δόξης καί ἀτιμίας, διά δυσφημίας καί εὐφημίας, ὡς πτωχοί πολλούς δέ πλουτίζοντες, ὡς μηδέν ἔχοντες καί τά πάντα κατέχοντες".5
Αὐτό πράττει καθ᾿ ὅλο τό διάστημα τῆς εὐκλεοῦς πατριαρχείας του ὁ σήμερα τιμώμενος ἤ μᾶλλον ὁ σήμερα τιμῶν ἡμᾶς ὅλους μέ τήν ὑψηλή του παρουσία Οἰκουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαῖος. Εὐδόκησε ὁ Θεός ὅσα ὡς εὐχή καί προσδοκία κατέγραψε στό μαθητικό του τετράδιο ὁ δεκαπενταετής Δημήτριος Ἀρχοντώνης νά πραγματοποιηθοῦν: "Προσεύχομαι νά πραγματοποιηθοῦν τά ὄνειρά μου καί νά ἐγκαταλείψω τήν πρόσκαιρη αὐτή ζωή μέ τήν δικαία πεποίθηση ὅτι ἐξετέλεσα ὅλα τά καθήκοντά μου, ἀτομικά, κοινωνικά καί ἐθνικά, δηλαδή μέ τήν πεποίθηση ὅτι θά κερδήσω τήν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ". Ὁ Ἀποστολικός θρόνος τῆς Κωνσταντινουπόλεως καθ᾿ ὅλη τήν μακρά πορεία του δέν ἀπέστη ἀπό τήν διακονία του αὐτήν τῆς κοινωνικῆς διαπλάσεως. Ἡ πολιτική καί πολιτιστική αἴγλη τῆς νέας πρωτευούσης ἐξετόξευσε καί τήν τοπική Ἐκκλησία, ὥστε δύο Οἰκουμενικές Σύνοδοι, ἡ Β΄ καί ἡ Δ΄, νά τήν ἀναδείξουν ὡς τό πνευματικό κέντρο τῆς χριστιανικῆς οἰκουμένης.
Σέ τέσσερις περιόδους θά χωρίσω τήν διά τῶν αἰώνων πορεία τοῦ ἱεροῦ κέντρου:
Α΄) Περίοδος 324-1204
Β΄) Περίοδος 1204-1453
Γ΄) Περίοδος 1453-1922
Δ΄) Περίοδος 1922 ἕως τῆς σήμερον.
Κάθε περίοδος ἔχει τά χαρακτηριστικά της, τά ὁποῖα δέν εἶναι τοῦ παρόντος νά ἀναλύσουμε. Πάντως ἀπό τοῦ 1922 καί ἐντεῦθεν τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο παρά τήν ἀπώλεια τῶν ἱερῶν του τόπων, τῶν τοπικῶν Ἐκκλησιῶν, τῶν Προσκυνημάτων, τοῦ ὀρθοδόξου ποιμνίου του, τῶν περιλαλήτων μητροπόλεών του πού "κρίμασιν οἷς οἶδε Κύριος" μεταβλήθηκαν σέ ἐρείπια "τῇ ἐνόχῳ συνεργίᾳ τῶν συμμάχων χριστιανικῶν Δυνάμεων τῆς Δύσεως"6 , ὅπως ὁ σοφώτατος Ἱεράρχης Μητροπολίτης Τραπεζοῦντος Χρύσανθος καί εἶτα Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν ἀναφέρει, ἀπογυμνωμένο ἀπό κάθε ἐξωτερική του λαμπηδόνα, τίς αὐτοκρατορικές δόξες, τήν ἐθναρχική καί ἡγεμονική πρωτοστασία τοῦ Γένους, κράτησε μόνο τόν ἀτόφιο εὐαγγελικό λόγο, τήν διάθεση καί διάσταση τοῦ μαρτυρίου.
Πολύ εὔστοχα ἀναλύοντας τήν σκέψη τοῦ Ἴωνα Δραγούμη ὁ Γεώργιος Θεοτοκᾶς (Κων/πολις 1905 - Ἀθήνα 1966) στό ἄρθρο του "Ἡ Ἐκκλησία καί τό Ἔθνος" γράφει τά ἑξῆς: "Ἡ Ἐκκλησία ἔχει ἀνάγκη ἀπό ὑψηλές μορφές ἡγετῶν. [...] Θά κατορθώσει ἆραγε νά τίς ἀναδείξει; Ποιός τό ξέρει; Τό μόνο πού θά λέγαμε, μέ τήν ταπεινή μας κρίση, εἶναι ὅτι, ἄν ὑπάρξει ἀληθινή ἀνανέωση, οἱ νέοι δρόμοι δέν μποροῦν νά καταλήξουν ἀλλοῦ παρά στόν πρωταρχικό δρόμο τῆς Καινῆς Διαθήκης, μέ εἰλικρίνεια ὅμως καί παρρησία. Δέν θά εἶναι πιά ἀγώνας γιά τήν ὑπεράσπιση ἐθνικῶν πολιτικῶν συμφερόντων –πού εἶναι ἡ ἀποστολή τοῦ Κράτους καί τῶν κυβερνητῶν του- ἀλλά ἡ ἀκοίμητη προσπάθεια γιά νά πρυτανεύσει στόν κόσμο τό πνεῦμα τῆς ἀγάπης, τῆς εἰρήνης καί τῆς δικαιοσύνης. Ὅσο καί ἄν εἶναι ἡ Ἐκκλησία μας κρατική, ἄν θελήσουμε νά ἀνατρέξουμε στίς πηγές καί νά εἴμαστε ἀληθινοί μέ τόν ἑαυτό μας, θά πρέπει νά συμφωνήσουμε ὅτι ὁ γνήσιος, ὁ αἰώνιος προορισμός της δέν εἶναι νά σώζει ἕνα ἔθνος, ἀλλά "πάντα τά ἔθνη", δηλαδή τόν Ἄνθρωπο "αὐτόν καθ᾿ ἑαυτόν". Ἡ ἐντολή δόθηκε πολύ καθαρά, μέ τρόπο πού δέν ἀφήνει ἔδαφος γιά ἀντιγνωμίες. Σεβόμαστε τήν Ἱστορία μας καί τήν ἀγαποῦμε· παραδεχόμαστε ὅτι ἱστορικές ἀνάγκες ἀδυσώπητες ἐπιβάλανε στήν Ἐκκλησία μας τήν πορεία πού ἀκολούθησε τούς τελευταίους αἰῶνες· τιμοῦμε τήν δράση της καί τίς θυσίες της. Τώρα ὅμως πού ἄλλαξαν οἱ ἱστορικές συνθῆκες, εἶναι ἴσως καιρός νά ἀκουστεῖ πάλι ὁ καθαρός εὐαγγελικός λόγος. Τοῦτο, βέβαια, δέν σημαίνει πώς ἡ Ἐκκλησία εἶναι δυνατόν νά ἀδιαφορήσει γιά τήν τύχη τοῦ λαοῦ πού τήν περιβάλλει καί πού εἶναι "σάρξ ἐκ τῆς σαρκός του". Θά ἦταν κάτι παράλογο ἀπό κάθε ἄποψη, τόσο περισσότερο πού ὁ ἴδιος ὁ λαός εἶναι συστατικό στοιχεῖο τῆς Ἐκκλησίας. Χρωστᾶ λοιπόν νά τόν βοηθεῖ, στήν ζωή του, μέ κάθε μέσο πού διαθέτει, αὐτόν πού εἶναι ὁ δικός της λαός. Ἀλλά τί μεγαλύτερη βοήθεια μπορεῖ νά τοῦ προσφέρει παρά νά συντελέσει, μέ τά ἔργα της καί τό παράδειγμά της, ὥστε νά γίνει πιό δίκαιος, πιό καλός, πιό ἀνθρώπινος, πιό πρόθυμος νά συναδελφωθεῖ, πιό ἐλεύθερος ἀπό τήν κακία, τήν ἀπληστία καί τούς σκοτεινούς ὁμαδικούς ἐγωϊσμούς;".
Αὐτό ἀκριβῶς πράττει μέ ἐπιτυχία πού ἀναγνωρίζεται παγκόσμια διατηροῦν ἀλώβητα τά ἐθνικά καί φυλετικά χαρακτηριστικά τους. Ἐπαναλαμβάνει καί ἐπιβεβαιώνει τούς λόγους τοῦ θαυμασίου Μελετίου Πηγᾶ πού ἐλέχθησαν κατά τήν 16η ἑκατονταετηρίδα: "Τήκει με πασῶν τῶν Ἐκκλησιῶν ἡ μέριμνα, καί αἱ πολλαχόθεν ἠνεωγμέναι κατά τῆς Ὀρθοδοξίας ᾃδου πύλαι".7 Αὐτή του ἡ ἐργασία περιποιεῖ τιμή στόν Ἑλληνικό λαό, καί εἶναι αἰτία ἐγκαυχήσεως γιά ὅλους μας.
Μπορεῖ ἆραγε νά ὑπάρξει Εὐρώπη χωρίς τήν διάσταση τῆς Νέας Ρώμης, τῆς Κωνσταντινούπολης; Τί ἀπαντᾶ στό ἐρώτημα αὐτό ὁ ἑλληνικός ἀκαδημαϊκός καί πολιτικός κόσμος; Μπορεῖ ἆραγε νά παραμείνει ἀτόφια πολιτιστικά ἡ Εὐρώπη χωρίς τούς μεγάλους πνευματικούς της πατέρες; Τόν γεωγράφο καί ἱστορικό Στράβωνα, τόν Διογένη τόν Σινωπέα, τούς Καππαδόκες Πατέρες, τόν φιλόσοφο, οὐμανιστή καί μεγάλο πολιτικό Βησσαρίωνα τόν Τραπεζούντιο; Κανείς πεπαιδευμένος πολιτικός, κανείς πνευματικός ἄνθρωπος δέν θά ἔλεγε ναί!
Τήν περίοδο αὐτή τῶν νέων συνθέσεων καί ὀσμώσεων τῆς Εὐρωπαϊκῆς ταυτότητος πρέπει νά ἐπανακαθορισθεῖ ἡ σχέση τῆς Εὐρώπης μέ τό Βυζάντιο, τήν Ρωμανία. Ὁ Βυζαντινός Ὀρθόδοξος πολιτισμός ἀποτελεῖ θεμελιώδη συνιστῶσα τοῦ Εὐρωπαϊκοῦ πολιτισμοῦ μέ τά ἱστορικά σύμβολά του, τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο καί τήν Ἁγία Σοφία. Ἡ ποντιακή διάλεκτος ὁμιλεῖται ἐντεῦθεν καί ἐκεῖθεν τοῦ Αἰγαίου ἀπό χιλιάδες ἀνθρώπων, καί εἶναι ἡ πλησιεστέρα πρός τήν ἀρχαία ἑλληνική ὁμιλουμένη σήμερα διάλεκτος, ζωντανό μνημεῖο τῆς παγκοσμίου γλωσσικῆς κληρονομιᾶς. Ὅλα αὐτά εἶναι θεμελιώδη δομικά στοιχεῖα τῆς Εὐρώπης καί ψηφῖδες τῆς εὐρωπαϊκῆς ταυτότητος.
Γ΄
Ὁ πατριάρχης Βαρθολομαῖος γνωρίζοντας τό πεδίο πού οἱ ἱστορικές ἀνακατάξεις σ᾿ ὁλόκληρο τόν κόσμο τοῦ ἐκδιπλώνουν ὡς γεώργιο τῆς δράσεώς του καί τῆς διαδόσεως τοῦ Ὀρθοδόξου μηνύματος στόν σύγχρονο ἄνθρωπο, γράφει τά ἑξῆς: "Τό ζητούμενον ἀπό τήν Ὀρθοδοξίαν σήμερον εἶναι νά λειτουργήσῃ ἡ ἴδια ὡς θετική πρόκλησις διά τόν σύγχρονον ἄνθρωπον, ὡς προοπτική ἐνθέου βιοτῆς καί σχεσιακῆς ἐλευθερίας. Εἰς μίαν ἐποχήν ἀνατροπῆς τῶν ἀξιῶν, ἡ ὁποία ἀπαξιώνει πολλά σημαντικά καί ἀπολυτοποιεῖ πλεῖστα ὅσα ἀσήμαντα, ἡ Ἐκκλησία προβάλλει θεοφιλῆ ἱεράρχησιν ἀξιῶν, μέ ἐπικεφαλῆς τήν ἱερότητα τοῦ κατ᾿ εἰκόνα καί καθ᾿ ὁμοίωσιν Θεοῦ πλασθέντος ἀνθρώπου καί τήν ἀκεραιότητα τῆς καλῆς λίαν Δημιουργίας. Ἡ Ἐκκλησία ὅταν ὁμιλῇ, τό πράττει διά νά ὑπερασπισθῇ τόν ἄνθρωπον".8
Ὁ μεγάλος αὐτός κοινωνικός ἐργάτης ἐδῶ καί τριάντα χρόνια ἐργάζεται ἀνύστακτα γιά τίς ἀξίες τοῦ ἀνθρωπισμοῦ μέσα στόν σύγχρονο κόσμο. Ὁ στενός του συνεργάτης καθηγητής Δεληκωνσταντῆς εὔστοχα καί περιεκτικά συνοψίζει τήν ἐργασία του ὡς ἑξῆς: "Ὁ Πατριάρχης δέν σιώπησε καί δέν σιωπᾶ ἀπέναντι στά φλέγοντα προβλήματα, ἀπέναντι στήν μισαλλοδοξία, τήν ἀδικία καί τήν ἀπανθρωπία τῆς βίας. Παραμένει ἄνθρωπος τῆς παράδοσης καί τῆς πρωτοπορίας, τῆς πράξης καί τοῦ λόγου, τῆς πραότητας καί τῆς ἀγωνιστικότητας, τῆς προσευχῆς καί τῆς ἀκαταπόνητης στράτευσης γιά τόν ἄνθρωπο καί τόν κόσμο του, ἄνθρωπος ὄχι μόνον τῶν μεγάλων ὁραμάτων, ἀλλά καί τῶν ρεαλιστικῶν ἐπιλογῶν. Ξέρει νά ἀκούει, σέ μιά ἐποχή, ὅπου ἡ ἀκοή εἶναι ἡ χαμένη αἴσθηση. Φυλάσσει τόν τόπον, τό μαρτυρικό Φανάρι, ἁγιάζει τούς πιστούς, ἐμψυχώνει τό ποίμνιό του, μέ ἰδιαίτερη μέριμνα γιά τή νεολαία σέ δύσκολους καιρούς, ὑπερασπίζεται τά δίκαια τῆς Ρωμιοσύνης, ἀναλώνεται γιά τή διάσωση τῆς χριστιανικῆς κληρονομιᾶς στή Μικρά Ἀσία καί παράλληλα ταξιδεύει στά πέρατα τῆς γῆς, δίνοντας τήν καλή μαρτυρία τῆς ἀγάπης, τοῦ σεβασμοῦ τῆς διαφορετικότητας καί τοῦ οἰκουμενικοῦ πνεύματος, μέ ἀξιοθαύμαστη ἀπήχηση. Διαλέγεται γιά τήν εἰρήνη καί τή δικαιοσύνη μέ πολιτικούς, μέ τή διανόηση, μέ ἐκπροσώπους τῆς κοινωνίας τῶν πολιτῶν, συζητᾶ μέ τούς νέους καί τούς καθημερινούς ἀνθρώπους γιά τήν ἀλληλεγγύη μέ τόν συνάνθρωπο καί γιά τήν προστασία τοῦ περιβάλλοντος".9
Ὁ Πατριάρχης Βαρθολομαῖος εἶναι καί ὁ Ἀρχιεπίσκοπος τῆς Κωνσταντίνου Πόλεως καί τοῦ μικροῦ ἐναπομείναντος ποιμνίου, περί τοῦ ὁποίου, ὡς ὁ μέγας τῶν Ἐθνῶν Ἀπόστολος, καθ᾿ ἡμέραν κοπιάζει καί μεριμνᾶ "ἐν κινδύνοις ἐκ γένους καί ἐξ ἐθνῶν, ἐν ψευδαδέλφοις, ἐν κόπῳ καί μόχθῳ".10 Γιά τόν κάθε ἕνα Ρωμηό τῆς Πόλεως ξεχωριστά ἐνδιαφέρεται καί ἐγκύπτει στό πρόβλημά του, γίνεται ἱκέτης γιά πολλούς. Οἱ τσέπες του εἶναι τρύπιες.
Ἡ ἀγωνία του γιά τό αὔριο τῆς Ρωμηοσύνης ἀποφέρει καρπό. Οἱ Ρωμηοί ἔφυγαν, οἱ Ἐκκλησίες μία-μία ἐγκαταλείφθηκαν, τά σχολεῖα, τά ἱδρύματα πνέουν τά λοίσθια · ὁ Πατριάρχης Βαρθολομαῖος ὄρθιος. Ἡ Κωνσταντινούπολη ἐπί τῶν ἡμερῶν τῆς Πατριαρχείας του ἐργοτάξιο πραγματικό. Πάνω ἀπό 40 ναοί ἀνακαινίσθηκαν, τά ἱδρύματα ὁμοίως, καί κατά τίς ἡμέρες μας σειρά ἔχει τό μεγαλύτερο πανευρωπαϊκά ξύλινο κτήριο, τό ὀρφανοτροφεῖο τῆς Πριγκήπου. Καί προχωρεῖ.
Μοναδικός καί ἀνεπανάληπτος διδάσκαλος τῆς ἀγάπης γιά τήν Πατρίδα. Ἀπευθυνόμενος σέ πολίτες πού διαβιοῦν ἐκτός τῆς Πόλεως εἶπε: "Τό ὅραμα τοῦ Ὀδυσσέως ἦτο ἡ Ἰθάκη, ὁ καπνός ἐκ τῆς ἑστίας τῆς πατρικῆς αὐτοῦ οἰκίας. Αἱ παιδικαί ἀναμνήσεις. Τῶν προγόνων οἱ τάφοι. Τῆς πατρίδος τό χῶμα".
Ἐκεῖ πού ὑποκλινόμαστε εἶναι ἡ ἀγάπη του γιά τήν νῆσο Ἴμβρο. Τό μαῦρο 1964 διαδέχεται ἡ φωτεινή Πατριαρχεία τοῦ Βαρθολομαίου, κατά τήν ὁποία ὁ ἥλιος τῆς ἐλπίδος καί τῆς ἀναγεννήσεως δέν δύει. Ρεκόρ ἀνακαινίσεων, ναῶν, ἐξωκκλησίων, ἡ ἐπιστροφή τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων στά πλήρως ἀνακαινισμένα καί ἐξοπλισμένα σχολεῖα. Στήν γενέτειρά του, τούς Ἁγίους Θεοδώρους, λειτουργεῖ νηπιαγωγεῖο καί Δημοτικό μέ 29 μαθητές, καί στά Ἀγρίδια Γυμνάσιο καί Λύκειο μέ 30 μαθητές. Οὔτε οἱ ἴδιοι οἱ Ἴμβριοι πιστεύουν ὅσα συντελοῦνται στόν τόπο τους.
Ἀπάντηση στήν ἀπορία δίνει ὁ ἀκαδημαϊκός καί ἀκτιβιστής γιά τά ἀνθρώπινα δικαιώματα Ἄριελ Ντόρφμαν:"Μερικές φορές εἶναι σωστό νά ὀνειρεύεσαι τό ἀδύνατο, νά ζητᾶς τό ἀδύνατο, νά κράζεις γιά τό ἀδύνατο. Ὑπάρχει ἡ πιθανότητα ἡ ἱστορία νά ἀκούει. Ὑπάρχει ἡ πιθανότητα ἡ ἱστορία νά ἀπαντήσει". Καί στόν Βαρθολομαῖο ἡ ἱστορία καί ἄκουσε καί ἀπάντησε!
Ἀπευθυνόμενος στήν Ἰμβριακή νεολαία πού ὑπεραγαπᾶ τονίζει ὅτι πρέπει νά διαφυλάξει: "ὡς κόρην ὀφθαλμοῦ τάς πατρώας παραδόσεις καί τάς ἀνεκτιμήτους ἀξίας, αἱ ὁποῖαι συγκροτοῦν τήν ταυτότητά μας καί ἔσωσαν τό Γένος μας. Παρακαλοῦμε νά ἐπισκέπτεσθε τήν Ἴμβρο τῶν προγόνων μας, γιά νά ἀγάλλωνται οἱ ζῶντες καί νά σκιρτοῦν αἱ ψυχαί τῶν ἐκλιπόντων. Διά νά συνεχίσῃ νά κτυπᾶ ἡ καμπάνα. Διά νά ἀκούεται ἡ πατρογονική λαλιά τῶν Ἰμβρίων. Σᾶς προσκαλοῦμε νά στηρίζετε τήν λειτουργίαν τῶν σχολείων μας, ἡ ὁποία ἐδημιούργησε νέες ἐλπίδες γιά ἕνα καλύτερον μέλλον διά τήν Ἴμβρον. Καί νά θέτετε πάντοτε τό ἐρώτημα: ἄν δέν ἐνδιαφερθοῦμε καί δέν ἀγωνισθοῦμε ἐμεῖς γιά τήν Ἴμβρο, ἆραγε ποῖος ἄλλος θά τό πράξῃ;".
Ὅλο αὐτό τό ἔργο τοῦ Πατριάρχου Βαρθολομαίου εἶναι ἔργο πίστεως. Ὁ πολιός ἡγούμενος τῆς μονῆς Τατάρνης ἀρχιμ. Δοσίθεος γράφει τά ἑξῆς συγκλονιστικά:
"Ὁ Πατριάρχης μας εἶναι ἄνθρωπος προσευχῆς καί πίστεως. Πολλῆς προσευχῆς καί πολλῆς πίστεως. Δυό γεγονότα ἀρκοῦν. Μοῦ τά διηγήθηκε ἄνθρωπος μορφωμένος, καταξιωμένος στόν χῶρο του, γνωστός στό Πανελλήνιον, ἀλλά καί παγκοσμίως. Εἶναι ὁ Ἕλληνας τῶν δύο Ὄσκαρ. Τά καταγράφω ὅπως μοῦ τά διηγήθηκε.
"Φιλοξενοῦμαι στή Θεολογική Σχολή τῆς Χάλκης. Πρωΐ-πρωΐ σημαίνει τό καμπανάκι τῆς Ἐκκλησίας γιά τόν Ὄρθρο. Ἀπό ὕπνο εἶχα χορτάσει, σηκώνομαι νά πάω κι ἐγώ. Μόλις εἶχε ἀρχίσει νά γλυκοχαράζῃ. Μέσα στόν ναό ἦταν ἀκόμη σκοτεινά. Τά λιγοστά κανδήλια φώτιζαν ἀχνά τά πρόσωπα τῶν Εἰκόνων τοῦ Τέμπλου. Ἕνας καλογερόπαπας Ἁγιορείτης, ἡ μόνη ἀνθρώπινη παρουσία, διάβαζε τόν ἑξάψαλμο. Μπαίνω ἥσυχα-ἥσυχα στό Νάρθηκα. Στό μανουάλι εἶχε ἀναμμένα δύο κεριά. Αἰσθάνθηκα τήν ὕπαρξι ἀνθρώπου. Γυρίζω δεξιά. Βλέπω στό στασίδι ἕνα κληρικό. Ἦταν ὄρθιος δίπλα στήν θαυματουργό εἰκόνα τῆς Πάντων Χαρᾶς -ἔτσι λέγεται, ἄν δέν ἀπατῶμαι. Ὁ Πατριάρχης! Προσηύχετο. Ἀπό τόν ναό ἀκουγόταν καθαρά: "Κύριε, τί ἐπληθύνθησαν οἱ θλίβοντές με; Πολλοί ἐπανίστανται ἐπ᾿ ἐμέ. Πολλοί λέγουσι τῇ ψυχῇ μου, οὐκ ἔστι σωτηρία αὐτῷ ἐν τῷ Θεῷ αὐτοῦ... Οὐ φοβηθήσομαι ἀπό μυριάδων λαοῦ τῶν κύκλῳ συνεπιτιθεμένων μοι. Ἀνάστα, Κύριε, σῶσόν με, ὁ Θεός μου...". Δάκρυα ἔρρεαν ἀπό τά μάτια του. Κόπηκα, λύθηκαν τά γόνατά μου. Ὀπισθοχώρησα, πρίν μέ ἀντιληφθῇ, πρίν ἡ παρουσία μου διακόψῃ τήν προσευχή του. Κάτι μ᾿ ἔδιωχνε. Μάζεψα τά πράγματά μου. Ἔφυγα. Πῆρα τό πρῶτο βαπόρι τῆς γραμμῆς, ἔφθασα στήν Πόλι, καί κατ᾿ εὐθεῖαν στό ἀεροδρόμιο. Ἀπ᾿ τήν Ἀθήνα τοῦ ἔστειλα ἕνα γράμμα. Παναγιώτατε, ζητῶ συγγνώμη, γιατί ἔφυγα, χωρίς νά εἰδοποιήσω. Δέν θέλησα νά σᾶς διακόψω. Ἀλλά τήν στιγμή πού σᾶς εἶδα προσευχόμενο καί δακρύοντα κατάλαβα ὅτι φέρετε στούς ὤμους σας ὅλη τήν οἰκουμένη".
Τό ἄλλο.
"Πηγαίνω στό Πατριαρχεῖο. Πρωΐ-πρωΐ, κατά ἡ ὥρα ὀκτώ. Μπαίνω στήν αὐλή, κανείς. Πάω στά γραφεῖα, ἀνοίγω τήν πόρτα, κανείς, χτυπῶ ἄλλη πόρτα, ψυχή. Περνάω διαδρόμους, οὐκ ἦν φωνή, οὐκ ἦν ἀκρόασις, φθάνω στό κελλί τοῦ Πατριάρχου. Ἡ πόρτα μισάνοιχτη, ὁ Πατριάρχης γράφει χωμένος σέ ἔγγραφα καί ἐπιστολές. Συγγνώμη, Παναγιώτατε, ἀλλά δέν συνάντησα ψυχή. Δέν φοβᾶσθε; Κάποιος μπορεῖ νά σᾶς ἐπιτεθῇ! Βάλτε μιά κλειδαριά ἀσφαλείας τοὐλάχιστον. Δέν φοβοῦμαι, ἀπήντησεν ὁ Πατριάρχης. Ἔχω τήν Παναγία πού μέ φυλάττει". Δέν νομίζω ὅτι αὐτή τήν ἀπάντησι θά μποροῦσαν νά τήν δώσουν πολλοί ἀπό μᾶς...".11
Ἀγαπητοί μου, "Ὠκεανός εἰς κοτύλην οὐ χωρεῖ".
Τά τῆς δοξασμένης καθέδρας τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου εἶναι ἀτελεύτητα, διότι ἡ Πόλη αὐτή ξεπερνᾶ κάθε ἄλλη πόλη, ὅσο τήν γῆ ὁ ἀστροστόλιστος οὐρανός. Ἡ Πόλη αὐτή μᾶς διδάσκει ὅτι ἡ Ρωμηοσύνη σάν τόπος καί σάν ἰδέα ξεπερνᾶ τόν Ἑλλαδισμό. Ρωμηός Ἕλληνας εἶναι μόνον Ὀρθόδοξος, ἐνῶ ὁ "σκέτος" εἶναι πολλά ἄλλα, ἐκτός ἀπό ὀρθόδοξος. Ὁ ἀείμνηστος Κωνσταντῖνος Μητσοτάκης δήλωσε στήν ΕΤ 1 26-2-98 "Ἀγαπῶ τήν Πόλη, καί τήν ἐπισκέπτομαι συχνά. Δημιουργεῖ ἕνα γλυκόπικρο αἴσθημα. Δέν πηγαίνουμε στήν Πόλη, ἐπιστρέφουμε". Καί κατά τήν ἐπιστροφή μας μᾶς περιμένει ὁ Γενάρχης καί φύλακας τῶν ἱερῶν καί τῶν ὁσίων τῆς Ρωμηοσύνης, ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαῖος, ὁ ὁποῖος μέ τούς λόγους τοῦ προκατόχου του καί ἱδρυτοῦ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τῆς Χάλκης Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Γερμανοῦ Δ΄ τοῦ ἀπό Δράμας καί Δέρκων μᾶς ἐξηγεῖ γιατί σηκώνει στούς ὤμους του τόν βαρύ σταυρό τῆς Πατριαρχείας ἐδῶ καί τριάντα χρόνια:
"Τό βάρος τῆς πατριαρχείας καί τῆς θλίψεως καί δυσκολίας τούτου τοῦ πολυωδύνου ὑπουργήματος ἐγνωρίζομεν καλῶς · ἀλλ᾿ αἱ πρός ἀποφυγήν ἀντιστάσεις μας οὐδέν ἴσχυσαν εἰς τάς κοινάς αἰτήσεις καί προτροπάς πάντων ὑποσχεθέντων μάλιστα πρόθυμον συναντίληψιν καί σύμπραξιν μεθ᾿ ἡμῶν, καί ἐπί τῇ βάσει καί ἐλπίδι τῶν ὑποσχέσεων τούτων πεισθέντες, ἐδεξάμεθα τήν πρόσκλησιν καί εἰς τήν φωνήν τοῦ ἔθνους, ὡς εἰς φωνήν ἀληθῶς Κυρίου, καί ἄκοντες ὑπεχωρήσαμεν ἀπό τῆς φίλης ἡμῖν ἡσυχίας καί ἐπαρχίας".12
Αὐτή ἡ μοναδική προσωπικότητα χρειάζεται τήν ἀγάπη, τήν προσευχή μας καί τήν παρουσία μας στά ἱερά σεβάσματα τῶν πατέρων μας, τῶν ὁποίων ἀκοίμητος φύλακας ὑπάρχει, ὅπως καί ὁ ἴδιος εἶπε σέ ὁμιλία του στό Εὐρωπαϊκό Κοινοβούλιο στίς 19 Ἀπριλίου 1994: "Διακονοῦμεν παράδοσιν δέκα καί ἑπτά αἰώνων μεριμνῶν καί ἀγώνων διά τήν σωτηρίαν καί ἑνότητα τοῦ Πολιτισμοῦ τῆς Εὐρώπης".
Εἴθε, Παναγιώτατε, μέ ὑγεία καί πνευματική εὐρωστία νά αἴρεις τόν Σταυρό τῆς Πατριαρχείας Σου, καί ἐμεῖς νά δοξάζουμε τόν Τριαδικό Θεό καί ἀτενίζοντάς σε νά ἀναφωνοῦμε ὑϊκά:
Ἐξάκουστε Βαρθολομαῖε, ἀναμφηρίστως εἶσαι σύ τοῦ Βασιλέως Χριστοῦ ποιμένας σεβάσμιος καί ἀγαπημένος τοῦ πολυπάθου Ὀρθοδόξου λαοῦ, ὁ ὁποῖος δικαίως σέ τιμᾶ πάρα πολύ ὡς ἄνδρα μέγαν στολισμένον μέ πάσης φύσεως ἀρετές καί μέ γνώση καί σοφία μεγάλη τῶν ἀθανάτων πατέρων.
Παραπομπές
Μπαλόγλου Χρῆστος, Οἱ Τρεῖς Ἱεράρχαι καί ἡ Οἰκουμενική Κρίσις, Πλάτων, περιοδικό ἑταιρείας Ἑλλήνων φιλολόγων, τόμος 11, σελ. 57
2. ὅ.π. σελ. 46
3. Δημοσθένους Η. Οἰκονομίδου, Ὁ Πόντος καί τά δίκαια τοῦ ἐν αὐτῷ ἑλληνισμοῦ". Ἐν Ἀθήναις 1920, σελ. 96
4. Κολ. 3,11
5. Β΄Κορινθ. 6, 1-10
6. Μητροπολίτου Τραπεζοῦντος Χρυσάνθου, Ἡ Ἐκκλησία Τραπεζοῦντος,
Ἀθῆναι 1933, σ. 782
7. Μανουήλ Γεδεών, Ἱστορία τῶν τοῦ Χριστοῦ πενήτων, Ἀθήνα 2010, τόμος Β΄ , σ. 242
8. Κων/νος Δεληκωνσταντῆς, Ὁ Πατριάρχης τῆς Ἀλληλεγγύης, Κωνσταντινούπολις 2016, σ. 86
9. Κων/νος Δεληκωνσταντῆς, Ὁ Πατριάρχης τῆς Ἀλληλεγγύης,
Κωνσταντινούπολις 2016, σ. 78-79
1. Κορινθ. Β΄11, 24-27
1 Ἀρχιμ. Δοσιθέου, Θέλω νά πιῶ ὅλο τόν Βόσπορο. Ι.Μ. Τατάρνης 2003, σ. 269-271
1 Μανουήλ Γεδεών, Ἱστορία τῶν τοῦ Χριστοῦ πενήτων, ὅ.π., σ. 393
Πειραϊκή Εκκλησία
Εκκλησία της Ελλάδος
Τηλεοπτικός Σταθμός 4Ε
Λυδία Φιλιππησία
